Cé go deir an rialtas go bhfuil an obair ar dhréachtú na dtreoirlínte pleanála don Ghaeltacht fós ag dul ar aghaidh, tá beagnach dhá bhliain ann ó bhí an cruinniú oifigiúil is déanaí ag an ngrúpa atá ag obair ar fhorbairt na dtreoirlínte.
Tá oifigigh ón dá roinn agus ó Údarás na Gaeltachta ina mbaill de dhá ghrúpa a bunaíodh le blianta beaga anuas chun dul i ngleic le fadhb na pleanála sa nGaeltacht ach dheimhnigh an Roinn Tithíochta do Tuairisc nach raibh aon chruinniú ag na grúpaí sin ó 2023.
In 2021 a bunaíodh grúpa idir-rannach, ar a bhfuil an Roinn Tithíochta, Rialtais Áitiúil agus Oidhreachta, an Roinn Forbartha Tuaithe, Pobail agus Gaeltachta agus Údarás na Gaeltachta, chun “treoir shonrach pleanála” a fhorbairt do cheantair Ghaeltachta.
Dúirt an tAire Tithíochta James Lawless le gairid go bhfuil an grúpa sin “fós ag leanúint lena chuid oibre” ach tá sé deimhnithe ag a roinn nach raibh aon chruinniú ag an ngrúpa ón 8 Meitheamh, 2023.
Dúirt urlabhraí ón Roinn Tithíochta le Tuairisc gur ceithre cinn de chruinnithe ar fad a bhí ag an ngrúpa idir-rannach sin idir Nollaig 2021 agus Meitheamh 2023.
Bhí trí chruinniú ag grúpa oibre eile, ar a bhfuil oifigigh ón dá roinn agus ón Údarás chomh maith, le hoifigigh ó na húdaráis áitiúla a bhfuil ceantair Ghaeltachta faoina gcúram. Ba i mí Iúil 2023 a bhí an cruinniú is déanaí ag an ngrúpa sin.
In ainneoin nár chas ceachtar den dá ghrúpa sin le chéile le dhá bhliain anuas, deir an Roinn Tithíochta go bhfuil an obair ar dhréachtú na dtreoirlínte fós ag dul ar aghaidh.
“Lean rannpháirtíocht dhéthaobhach na Roinne ar aghaidh ar an gceist seo ó bhí na cruinnithe sin ann agus tá sin fós ar siúl in 2025,” a dúirt urlabhraí na Roinne.
Thug an tAire Stáit Patrick O’Donovan le fios mí an Mhárta go raibh cruinniú ann an mhí sin idir oifigigh sa dá roinn chun na treoirlínte a phlé. Tá sé ráite ag Aire na Gaeltachta Dara Calleary chomh maith go bhfuil sé i gceist aige cruinniú a bheith aige leis an Aire Tithíochta James Browne roimh dheireadh na míosa seo chun an t-ábhar a phlé.
“Ní hamháin go bpléifidh muid na treoirlínte Gaeltachta ach pléifidh muid na cumhachtaí atá ann sa dlí pleanála nua faoi chúrsaí Gaeilge agus faoi na treoirlínte nua atá ann. Scrúdóidh muid iad agus b’fhéidir go mbainfidh muid úsáid astu,” a dúirt Calleary. Dúirt sé freisin go mbeadh cruinniú aige ina dhiaidh sin le príomhfheidhmeannaigh na n-údarás áitiúil sna ceantair Ghaeltachta.
Is in 2021 a d’fhógair an t-aire tithíochta ag an am, an Teachta Dála Darragh O’Brien, go raibh an rialtas chun beartas a fhorbairt chun dul i ngleic le fadhb na pleanála sa nGaeltacht. Dúirt O’Brien go bhfoilseofaí na treoirlínte pleanála roimh dheireadh na bliana sin ach theip orthu cloí leis an sprioc sin agus le roinnt eile a leagadh síos ó shin.
Níl an t-aire reatha ná a roinn sásta aon leid a thabhairt maidir le cén uair a fhoilseofar na treoirlínte. Tá polaiteoirí agus grúpaí feachtais ag éileamh go gcuirfí an obair i gcrích gan mhoill.
Tá éilithe ar an rialtas “a seacht ndícheall” a dhéanamh chun teacht ar eolas atá “imithe amú” ó mhórshuirbhé a rinne an stát ar chainteoirí dúchasacha Gaeilge céad bliain ó shin.
Mar chuid den obair ag Coimisiún na Gaeltachta tugadh faoi shuirbhé a dhéanamh i 1925 ar líon na gcainteoirí dúchasacha sna contaetha ba láidre sa stát ó thaobh na Gaeilge de. Cé go bhfuil an tuarascáil dheireanach a d’fhoilsigh an Coimisiúin fós ar fáil, tá na tuairisceáin ar ar bunaíodh an taighde ar iarraidh.
D’fhógair an tAire Ealaíon, Cultúir agus Cumarsáide Patrick O’Donovan inné go bhfuil torthaí Dhaonáireamh 1926 le foilsiú ar líne an bhliain seo chugainn ach tá iarrtha ag urlabhraí Gaeilge Shinn Féin, an Teachta Dála Aengus Ó Snodaigh, go n-aimseodh an Rialtas na tuairisceáin ó shuirbhé Choimisiúin na Gaeltacht agus iad a chur ar fáil don phobal.
An Garda Síochána a bhailigh an t-eolas i 1925 ar líon na gcainteoirí Gaeilge in aon cheann déag de chontaetha in iarthar agus i ndeisceart na tíre – Dún na nGall, Sligeach, Maigh Eo, Ros Comáin, Gaillimh, An Clár, Luimneach, Ciarraí, Corcaigh, Tiobraid Árann, agus Port Láirge.
“Chuaigh Gardaí isteach i ngach baile agus sráidbhaile sna ceantair sin i rith na tréimhse corraithí tar éis an Chogaidh Chathartha agus bhreac siad nóta ar gach duine a raibh Gaeilge acu agus, aisteach go leor, líon na mbeithíoch agus na gcaorach a bhí acu, chun tacú leis an Roinn Talmhaíochta,” a deir Ó Snodaigh.
Tá na tuairisceáin a bailíodh imithe ar strae ó shin, áfach, agus gan tásc ná tuairisc orthu in ainneoin fhiosruithe Uí Shnodaigh.
“In ainneoin mo chuid ceisteanna ar Choimisinéir an Garda Síochána Drew Harris, ar an gCartlann Náisiúnta, agus ar roinnt airí rialtais, tá siad go léir ag rá nach bhfuil siad acu ina stórais chartlainne nó nár éirigh leo teacht orthu go fóill,” arsa Ó Snodaigh.
“Táim ag éileamh ar an Rialtas an meas céanna a léiriú do ‘Dhaonáireamh Gaeltachta 1925’ is atá á léiriú do Dhaonáireamh 1926, dul ag tochailt agus na tuairisceáin sin a aimsiú.”
Níl sé i gceist ag an Rialtas aon dualgas a leagan ar thairgeoirí bia eolas a chur ar fáil i nGaeilge ar a n-earraí nuair a thabharfar isteach rialacha nua ón AE faoi lipéadú.
Dúirt an tAire Sláinte Jennifer Carroll MacNeill go raibh grúpa oibre trasrialtais á thabhairt le chéile ag an rialtas chun na rialacha nua a phlé ach nach mbeidh ceist na Gaeilge ar an gclár oibre acu.
Thug an tAire le fios go raibh cinneadh déanta cheana ag an Rialtas tús áite a thabhairt don Bhéarla nuair a thabharfar isteach na rialacha nua maidir le heolas cothúcháin a thaispeáint ar lipéid earraí bia.
Beidh ar chomhlachtaí an t-eolas cuí a thaispeáint i mBéarla de réir an dlí, bíodh sé sin i mBéarla amháin nó go dátheangach i mBéarla agus i nGaeilge.
Tá an tAE ag obair ó 2022 ar leasuithe a dhéanamh ar na rialacha a bhaineann leis an eolas a chuirtear ar fáil don phobal ar lipéid earraí bia.
Tá dlús á chur ag an AE athuair le dréachtú na rialacha nua agus dúirt an tAire Sláinte go dtiocfaidh grúpa oibre trasrialtais le chéile chun na dréachtrialacha a phlé nuair a bheidh siad ar fáil.
Ní bheidh cás na Gaeilge mar chuid den phlé, áfach.
“Ní bheidh an lipéadú dátheangach mar chuid de chúraimí an ghrúpa oibre trasrialtais,” a dúirt an tAire.
Dúirt sí, áfach, nuair a cuireadh Rialachán um Fhaisnéis Bhia do Thomhaltóirí (FIC) an AE isteach i ndlí na hÉireann gur fágadh rogha ann eolas a chur ar fáil go dátheangach “ar bhonn deonach”.
In 2022 rinne an tAE moltaí maidir leis an eolas cothúcháin a mbeadh sé riachtanach feasta é a chur ar lipéid earraí bia.
Faoi na moltaí sin, bheadh an leagan amach céanna ar an eolas cothúcháin ar earraí bia agus chaithfí an t-eolas a thaispeáint ar aghaidh an phacáistithe. Bheadh dualgais níos déine ann chomh maith maidir le heolas a chur ar an lipéad faoin áit as ar tháinig an bia. Thabharfaí isteach freisin rialacha nua maidir le marcáil dátaí ar na hearraí bia agus bheadh gá le liosta comhábhar agus dearbhú cothúcháin a chur ar lipéid deochanna alcólacha.
Tá cáineadh déanta ag Conradh na Gaeilge ar an neamhaird, a deir siad, atá á déanamh ar an nGaeilge agus an lipéadú á phlé.
“Is mór an náire é nach mbeadh aon phlé faoi lipéadú dátheangach ag grúpa oibre atá le bunú chun polasaí a fhorbairt bunaithe ar rialacháin Eorpacha,” a dúirt Julian de Spáinn, Ard-Rúnaí Chonradh na Gaeilge.
“Tá neamhaird á déanamh ar phobal na Gaeilge agus na Gaeltachta agus léiríonn sé easpa tacaíochta an Rialtais maidir lena chinntiú go mbeidh soláthar cothrom Gaeilge ann.”
Bhain conspóid teanga cheana le dlí faoina bhfuil rabhadh sláinte le cur ar lipéid deochanna meisciúla.
Tá an dlí nua le teacht i bhfeidhm an bhliain seo chugainn ach is i mBéarla amháin a bheidh na fógraí toisc gur roghnaigh an rialtas nach mbeadh siad i nGaeilge agus i mBéarla.
Mhaígh an rialtas ar dtús nach bhféadfaí glacadh le moladh maidir le lipéid dhátheangacha mar gur léirigh taighde go gcuirfeadh rabhadh sláinte i nGaeilge ‘mearbhall’ ar dhaoine ach léirigh scéal a foilsíodh ar an suíomh seo nach raibh ceist na Gaeilge ar na lipéid san áireamh in aon chor sa taighde a luaigh an t-aire sláinte ag an am, Simon Harris.
Nuair a pléadh an scéal arís cúpla bliain ina dhiaidh sin, dúradh go gcuirfeadh dualgas maidir le lipéid dhátheangacha isteach rómhór ar chomhlachtaí.
Nuair a thiocfaidh an rialachán i bhfeidhm mí Bealtaine 2026, ar lipéid deochanna meisciúla beidh gá le rabhadh sláinte ginearálta faoin gcontúirt a bhaineann le halcól a ól, chomh maith le rabhadh faoin gcontúirt a bhaineann le halcól a ól agus duine ag súil le páiste, agus rabhadh faoin nasc díreach idir ailse agus alcól.
Tháinig casadh eile sa scéal an mhí seo caite, áfach, nuair a dúirt an tAire Airgeadais Paschal Donohue go gcaithfí an plean a scrúdú arís i bhfianaise na dtaraifí a bhí beartaithe ag Uachtarán Mheiriceá Donald Trump ar dheochanna meisciúla ón tír seo.
Ní bheidh aon srianta snámha i bhfeidhm ar thrá aitheanta Ghaeltachta an samhradh seo agus é fógartha ag an nGníomhaireacht um Chaomhnú Comhshaoil (EPA) go bhfuil an caighdeán uisce uirthi feabhsaithe.
Thug an EPA rabhadh do dhaoine anuraidh gan dul ag snámh ar Thrá na mBan ar an Spidéal mar gheall ar dhroch-chaighdeán an uisce ach deirtear go léiríonn na tástálacha is déanaí go bhfuil caighdeán uisce den scoth ann.
Deirtear sa tuarascáil is déanaí ar uisce snámha ar thránna ar fud na tíre, Bathing Water Quality in Ireland, 2024, go raibh toradh ‘den scoth’ faighte i gcás gach ceann de na tástálacha a rinneadh ar an uisce ar Thrá na mBan anuraidh.
Ina ainneoin sin, níl Trá na mBan rangaithe i measc na dtránna a bhfuil uisce snámha ar chaighdeán den scoth iontu sa tuarascáil nua. Bíonn torthaí thar thréimhse ceithre bliana san áireamh sa rangú.
Tá Trá na mBan curtha i gcatagóir shealadach, ‘Athraithe’, mar léiriú ar bheartais ar leith atá curtha i bhfeidhm chun caighdeán an uisce ansin a fheabhsú. Deir an EPA go leanfar leis na tástálacha ar chaighdeán an uisce agus go dtabharfar rangú nua an bhliain seo chugainn.
Tá ionad cóireála fuíolluisce nua tógtha ag Uisce Éireann ar an Spidéal chun dul i ngleic le fadhb an truaillithe uisce agus an t-ionad ag feidhmiú ó dheireadh 2023. ‘Droch-chaighdeán’ uisce a bhí ag an trá i dtuarascálacha 2022 agus 2023 agus rabhadh tugtha do dhaoine gan dul ag snámh ansin.
Bhí uisce ar chaighdeán den scoth ar gach trá Ghaeltachta atá luaite sa tuarascáil nua, an trá ag Céibh an Spidéil ina measc. 21 trá Ghaeltachta ar fad atá luaite, i nGaillimh, Dún na nGall, Ciarraí agus Maigh Eo.
Chomh maith leis an 21 trá Ghaeltachta a ndearnadh tástáil orthu ó thaobh chaighdeán an uisce snámha, luaitear sa tuarascáil naoi dtrá eile sa Ghaeltacht nach dtagann faoi na rialacha maidir le huisce snámha, péire i gCiarraí, ceann i gCorcaigh, trí cinn i nGaillimh agus trí cinn eile i Maigh Eo. Bhain gach ceann acusan ‘caighdeán den scoth’ amach.
San iomlán, rinneadh tástáil ar 151 trá in Éirinn anuraidh, trí cinn níos mó ná mar a bhí i dtuarascáil na bliana seo caite. D’éirigh le 96% de na tránna an bunchaighdeán uisce (‘sásúil’) a bhaint amach. Bhain 122 acu (81%) an stádas ‘caighdeán den scoth’ amach, an líon is mó riamh.
Bhí Trá na mBan i mBun Cranncha i nDún na nGall agus Dumhach Thrá i mBaile Átha Cliath ar an t-aon dá thrá sa tír a raibh droch-chaighdeán uisce iontu.
Cúrsaí talmhaíochta, fuíolluisce agus madraí ag salú ar thránna na príomhrudaí a raibh tionchar acu ar chaighdeán an uisce snámha.
Is féidir an t-eolas is déanaí maidir le caighdeán an uisce snámha agus aon rabhadh a fháil ag www.beaches.ie.
Tá “díomá, frustrachas agus fearg” orthu siúd a bhfuil baint acu le feachtas chun Gaelcholáiste nua a bhunú i ndeisceart Bhaile Átha Cliath de thoradh na neamhairde atá déanta ag an Aire Oideachais orthu.
Bhailigh os cionn 100 páiste óg ó chúig Ghaelscoil i ndeisceart na cathrach lasmuigh de Theach Laighean inné ag agóid eile a eagraíodh mar chuid dá bhfeachtas agus cruinniú á lorg ag ionadaithe dá gcuid leis an Aire Helen McEntee “gan a thuilleadh moille”.
D’fhógair an t-iar-aire Norma Foley mí Mheán Fómhair seo caite go raibh Gaelcholáiste le déanamh de CBS Sráid Synge chun an t-éileamh atá ann do scoil lán-Ghaeilge dara leibhéal sa gceantar a shásamh. Deir an lucht feachtais nach é amháin nach raibh an tAire Foley ná a comharba, Helen McEntee, sásta bualadh leo ó shin chun an scéal a phlé ach go bhfuil neamhaird déanta ar gach iarratas atá déanta acu agus gan freagra ar bith faighte.
Dúirt Cormac Chambers, Príomhoide ó Ghaelscoil Lios na nÓg, ceann de na Gaelscoileanna atá ag glacadh páirt sa bhfeachtas, gur chuireadar fáilte roimh chinneadh an aire an Gaelcholáiste nua a bhunú ach go dteastaíonn tuilleadh eolais faoina bhfuil beartaithe.
“Mothaíonn baill an fheachtais an-díomá, frustrachas agus fearg go bhfuil neamhaird á déanamh orthu sa phróiseas chun Gaelcholáiste a bhunú,” a deir Chambers.
“Creidimid go bhfuil go leor le tairiscint againn, agus gur geallsealbhóir suntasach muid i mbunú an Ghaelcholáiste. Chomh maith leis sin, tá líon mór ceisteanna againn a bhfuil freagraí ag teastáil orthu más mian linn a chinntiú go mbunófar Gaelcholáiste rathúil. Táimid ag iarraidh ar an Aire bualadh le lucht an fheachtais a luaithe agus is féidir chun a chinntiú gur féidir linn oibriú le chéile chun Gaelcholáiste rathúil a bhaint amach.”
Tá Bunscoil Synge, Gaelscoil Eoin, Gaelscoil Inse Chór, Gaelscoil Lios na nÓg agus Scoil Bhríde i mbun feachtais le ceithre bliana anuas chun Gaelcholáiste nua a bhunú chun freastal ar cheantair 2, 4, 6 agus 8 i ndeisceart Bhaile Átha Cliath.
Tá an easpa eolais ón Aire Oideachais agus óna roinn ó fógraíodh an cinneadh anuraidh ag déanamh imní do roinnt mhaith daoine. Léirigh bord bainistíochta CBS Sráid Synge, chomh maith le múinteoirí agus tuismitheoirí na scoile, amhras faoin bplean.
Tá na daltaí a chláróidh don oideachas lán-Ghaeilge an bhliain seo chugainn le lonnú i bhfoirgneamh ar leith sa scoil ach deirtear go bhfuil go bhfuil go leor ceisteanna fós le freagairt maidir le céard go díreach a bheidh i gceist.
“Ní dóigh liom go bhfuil sé maith go leor ar chor ar bith, ná cothrom do na tuismitheoirí go léir inár scoileanna, nach bhfuil an tAire ag bualadh linn chun ár gceisteanna a phlé agus chun go gcloisfidh sí ó na daoine a throid ar son an Ghaelcholáiste le ceithre bliana anuas,” a dúirt Karen Hinkson-Deeny, tuismitheoir atá ag súil lena pháiste a chlárú sa Ghaelcholáiste nua.
“Ba mhaith linn go léir go n-éireodh go geal leis an nGaelcholáiste nua seo ach tá drochthús tar éis a bheith againn go dtí seo.”
Agus scéal CBS Sráid Synge á phlé aici níos luaithe an mhí sé, dúirt an Seanadóir Evanne Ní Chuilinn go bhfuil an seans ann nach gcláróidh teaghlaigh a bhí gníomhach sa bhfeachtas ar son Gaelcholáiste nua a bpáistí le CBS Sráid Synge an bhliain seo chugainn mura dtiocfaidh eolas breise ón Roinn.
Tá leas-phríomhoide nua le ceapadh sa scoil chun ceannas a ghlacadh ar fhorbairt an Ghaelcholáiste.
Cáineadh an grúpa ceoil Kneecap ar feadh beagnach uair an chloig in Westminster tráthnóna, áit a ndúradh gur chóir baill an ghrúpa a chaitheamh sa bpríosún, cosc a chur orthu seinm ag féile Glastonbury, a gceol a bhaint ó Spotify agus airgead poiblí a bronnadh orthu a bhaint díobh.
Ráitis a rinne Kneecap maidir le feisirí parlaiminte agus maíomh gur léirigh an grúpa tacaíocht do Hamas agus Hezbollah a spreag an plé i dTeach na dTeachtaí.
Tá míreanna ó cheolchoirmeacha de chuid an bhanna, a bhíonn ag rapáil i nGaeilge, á scrúdú ag póilíní i Sasana.
Dealraíonn sé ó mhír amháin ó cheolchoirm de chuid Kneecap a bhí ar siúl i mí na Samhna 2023 go ndúradh ar stáitse: “An t-aon Tóraí maith ná Tóraí marbh. Maraigh do MP áitiúil.”
Sa mhír eile a bhain le ceolchoirm ó mhí na Samhna 2024 bhéic duine den bhanna “Up Hamas, up Hezbollah”.
Cháin an t-aire stáit cosanta Dan Jarvis go láidir tráthnóna ráitis Kneecap le linn an tseisiúin agus dúirt go raibh bronnadh deontas poiblí ar an ngrúpa á scrúdú ag an rialtas. Thug Jarvis le fios freisin go raibh sé ag fiosrú an bhféadfaí an t-airgead a bronnadh ar Kneecap cheana féin a bhaint díobh.
“Ní dóigh linn gur chóir do dhaoine a nochtann na tuairimí atá cloiste againn aon mhaoiniú a fháil ón gcáiníocóir. Is dóigh liom gur ráiteas neamhchonspóideach é sin.”
Ní raibh an Státrúnaí sásta ainm Kneecap a lua oiread is uair amháin le linn na díospóireachta a mhair 50 nóiméad agus mhol d’fheisirí eile “gan a thuilleadh poiblíochta a thabhairt dóibh trí iad a ainmniú.”
Dúirt Jarvis go raibh ráitis Kneecap “contúirteach agus mífhreagrach”.
I ráiteas a chuir Kneecap amach tráthnóna inné, ghabh siad leithscéal le muintir David Amess agus Jo Cox, beirt fheisirí parlaiminte a dúnmharaíodh, agus dúirt chomh maith nach dtacaíonn siad le Hamas ná Hezbollah.
Dúradh gur tógadh mír ó fhíseán “as comhthéacs d’aon ghnó” agus go bhfuil “uirlis chatha” á déanamh di. Is beag in Westminster a ghlac leis an leithscéal sin, áfach.
“Ní gá aon ní eile a rá faoin bhfíseán. Conas go bhféadfá na focail ‘Maraigh do MP’ áitiúil a thógáil as comhthéacs?” a d’fhiafraigh an Scáth-Rúnaí Cosanta Chris Philp.
Bhí Philp ar dhuine de roinnt feisirí a dúirt nár cheart cead a thabhairt do Kneecap seinm ag féile Glastonbury níos déanaí i mbliana, mar atá beartaithe faoi láthair.
“Ní fhéadfaí glacadh leis go mbeadh Kneecap ann [ag Glastonbury], ar a laghad fad is atá iniúchadh na bpóilíní ar siúl. Siúráilte, ba cheart cosc a chur ar Kneecap inniu.”
Dúirt an Státrúnaí Cosanta Dan Jarvis nach faoi airí rialtais a bhí sé cinneadh a dhéanamh faoi cé a bhíonn ag seinm ag Glastonbury ach dúirt gur mhol sé do lucht eagraithe na féile “dianmhachnamh” a dhéanamh faoi cé dó a dtugtar cuireadh seinm i mbliana.
Dúirt Daniel Taylor gur scríobh sé chuig féile Glastonbury inné chun iarraidh ar lucht a heagraithe Kneecap a bhaint den chlár.
Dúirt sé gur chóir do iTunes, Spotify, YouTube agus dreamanna eile ceol Kneecap a bhaint dá n-ardáin nó go mbeidh deireadh le fiosrú na bpóilíní.
An feisire David Taylor
Chuir Gavin Robinson, ceannaire an DUP “deora bréige” i leith Kneecap agus mhaígh sé go raibh “a mbalacláva sleamhnaithe díobh”.
“Tá an tsúil chaoch á tabhairt rófhada ar mhóradh na sceimhlitheoireachta i dTuaisceart Éireann,” arsa ceannaire an DUP.
Dúirt Jim Shannon, feisire eile de chuid an DUP, nach ndéanfadh aon leithscéal “patuar” an beart agus gur chóir Kneecap a chaitheamh sa bpríosún as an méid atá ráite acu.
“Caithfidh na póilíní iad a thabhairt chun dlí, caithfear iad a thabhairt os comhair na cúirte agus, níos fearr fós, iad a chur i bpríosún,” a dúirt Shannon.
Jim Shannon ón DUP
Dúirt Carla Lockhart ón DUP gur scríobh sí chuig údaráis Stáit Aontaithe Mheiriceá agus Cheanada ag iarraidh orthu diúltú d’aon iarratas a dhéanfadh Kneecap ar víosa.
Níos luaithe inniu, chuir an Tánaiste Simon Harris fáilte roimh an soiléiriú a thug Kneecap faoina gcuid ráiteas agus dúirt gur chóir aird a dhíriú arís ar Gaza.
“Caithfimid ár n-aird uile a thabhairt don scéal go bhfuil leanaí ag fáil bháis in Gaza. Tá leanaí á marú in Gaza,” a dúirt Harris.
Ina ráiteas, dúirt Kneecap go bhfuil “histéire mhoráltachta” á cothú ag daoine faoi ráitis a rinne siad ag ceolchoirmeacha agus go raibh sin á dhéanamh chun aird daoine a tharraingt óna seasamh ar son mhuintir na Palaistíne agus in aghaidh an chinedhíothaithe in Gaza.
“Ní hamháin go bhfuil an casadh san fhírinne seo áiféiseach – iarracht shoiléir atá ann an fíorphlé a chur ó mhaith. Tá Iosrael á ligean don dá mhilliún Palaistíneach atá in Gaza faoi láthair bás a fháil den ocras. Maraíodh ar a laghad 20,000 páiste in Gaza.
“Tá rialtas na Breataine fós ag soláthar airm d’Iosrael, in ainneoin gur thug na scórtha dochtúir de chuid an NHS rabhadh do Keir Starmer mí Lúnasa seo caite go raibh córas ann faoina bhfuil páistí á marú ag piléar sa cheann ó naoscairí.”
Tá eagraíochtaí Gaeilge agus oideachais ag bagairt éirí as aon chomhoibriú leis an Roinn Oideachais ar an bpolasaí nua don oideachais lán-Ghaeilge mura dtiocfaidh athrú mór ar chur chuige na roinne ina thaobh.
Tá an Roinn i mbun oibre ar pholasaí don oideachas lán-Ghaeilge lasmuigh den Ghaeltacht ó 2021 agus tá sé le foilsiú i bhfómhar na bliana seo.
Tá sé curtha in iúl ag Gaeloideachas, Conradh na Gaeilge, an Foras Pátrúnachta agus eagraíochtaí eile a bhíonn ag plé leis an oideachas lán-Ghaeilge nach mbeidh aon bhaint acu le forbairt ná cur i bhfeidhm an pholasaí “mura dtagann athrú substaintiúil” ar chúrsaí.
Pléadh creat den pholasaí le páirtithe leasmhara mí Mheán Fómhair seo caite ach léiríodh imní faoin easpa uaillmhéine a bhain leis an bpolasaí.
I litir a scríobhadh chuig an Aire Oideachais go luath ina dhiaidh sin, iarradh go ndéanfaí gníomh “láithreach bonn” chun an dréachtpholasaí a fhoilsiú le deis a thabhairt do gheallsealbhóirí é a bhreithniú agus ionchur a bheith acu san ábhar.
Dúradh nár tháinig an t-eolas sa gcreat le moltaí a rinne lucht taighde an pholasaí féin agus nach raibh torthaí an chomhairliúcháin a rinneadh léirithe sa gcreat ach an oiread.
I measc na n-éileamh atá ag na heagraíochtaí oideachais lán-Ghaeilge, táthar ag iarraidh go leagfaí síos sa bpolasaí “sprioc intomhaiste shoiléir” maidir le méadú ar an líon scoileanna lán-Ghaeilge agus an líon daltaí a fhreastalaíonn ar an oideachas lán-Ghaeilge.
Ní bhfuarthas aon fhreagra ar an litir sin agus scríobhadh ceann eile chuig an aire mí Eanáir inar dúradh go raibh “baol ann nach mbeimid in ann plé leis an bpolasaí nua amach anseo” mura n-athródh cur chuige na roinne.
Is iad An Foras Pátrúnachta, An Gréasán do Mhúinteoirí Gaeilge, Aontas Daltaí Iarbhunscoile na hÉireann, Aontas na Mac Léinn in Éirinn, Conradh na Gaeilge, Feachtas, Gael Linn agus Gaeloideachas na heagraíochtaí a chuir a n-ainm leis na litreacha.
An tseachtain seo caite a tháinig freagra ón Roinn Oideachais faoi dheireadh. Dúradh sa chomhfhreagras sin go raibh “na tosaíochtaí a d’aithin páirtithe leasmhara le linn an phróisis chomhairliúcháin á mbreithniú anois” ag an Roinn agus maíodh go raibh na pointí a luadh sa gcéad litir a sheol na heagraíochta san áireamh ansin.
Deir Ard-Rúnaí Chonradh na Gaeilge, Julian de Spáinn, gur beag atá sa bhfreagra a thabharfadh le fios go bhfuil siad ag obair ar na héilimh i ndáiríre.
“Má fhoilsítear polasaí nach bhfuil aon bhunús leis, nach bhfuil aon spriocanna intomhaiste ann, cén fáth go mbeadh tacaíocht ón earnáil dó,” a deir sé le Tuairisc.
Ceann de na fadhbanna is mó a bhí ag eagraíochtaí leis an gcreat a d’fhoilsigh an Roinn ná nár luadh taighde a rinneadh mar chuid d’fhorbairt an pholasaí inar dúradh nár chóir aonaid Ghaeilge a bhunú i scoileanna Béarla feasta. Luaitear an scoil satailíte Gaeilge go sonrach sa gcreat mar mhúnla a bhféadfaí leas a bhaint as.
Luaitear sa dréachtpholasaí go mbunófaí tascfhórsa chun iniúchadh a dhéanamh ar an soláthar gaeloideachais ach deir de Spáinn nach léir cén fáth go mbunófaí a leithéid tar éis don pholasaí a bheith foilsithe.
“Cé chomh fada a thógfaidh sé tascfhórsa a chur le chéile? Cén fáth nach bhfuil sé sin ag dul ar aghaidh faoi láthair? Tá an próiseas seo chun polasaí a chur le chéile ag dul ar aghaidh le cúpla bliain anuas anois. Tá an chuma ar an scéal go bhfuil gach rud á chur ar an méar fhada,” a deir sé.
Tá amhras ar de Spáinn freisin faoin suirbhé atá le déanamh ag an Roinn chun éileamh tuismitheoirí ar scoileanna lán-Ghaeilge a thomhas. Beidh ceist faoi oideachas lán-Ghaeilge i suirbhé náisiúnta atá le déanamh ag an Roinn agus dúirt an tAire Helen McEntee go dtabharfadh na torthaí “tuairim shoiléir” do lucht dréachta an pholasaí faoi cé acu an gá nó nach gá tuilleadh gaelcholáistí a bhunú.
“Beidh an suirbhé sin thar a bheith místuama. Má chuirtear an cheist ar thuismitheoirí a bhfuil a bpáistí ar scoil a fheidhmíonn trí Bhéarla cheana féin an bhfuil oideachas lán-Ghaeilge uathu, is beag seans go bhfuil siad chun a rá gur chóir an scoil a iompú ina Gaelscoil,” a dúirt de Spáinn.
“Mura bhfuil aon eolas breise curtha leis na ceisteanna seo a chuirfear ar thuismitheoirí, is beag seans go mbeidh toradh dearfach ann don Ghaelscolaíocht.
“Tá siad le ceisteanna a chur ar thuismitheoirí páistí réamhscoile agus beidh sé sin i bhfad níos tairbhí don Ghaelscolaíocht ach is deacair a fheiceáil cén bunús a bheadh leis an eolas eile.”
Tá Donald McRae ar dhuine de na scríbhneoirí is iomráití ar chúrsaí dornálaíochta dá bhfuil ann, ach deir sé gurb é an leabhar is déanaí aige, The Last Bell, an ceann deireanach a thiocfaidh óna pheann agus é bréan den taobh dorcha den spórt.
Tá drugaí agus an choiriúlacht lárnach i scéal na dornálaíochta le blianta fada agus tá sé níos deacra ná riamh neamhaird a dhéanamh orthu. Anuas air sin, tá an gheopholaitíocht agus cos ar bolg tarraingthe isteach sa scéal le blianta beaga anuas agus tionchar na hAraibe Sádaí ag fás, rud a fhágann gurb é Riyadh anois príomhchathair na dornálaíochta seachas Nua-Eabhrac nó Las Vegas mar a bhíodh.
Ní haon iontas é go bhfuil Daniel Kinahan lárnach i leabhar nua McRae agus déistin ar an scríbhneoir mar gheall ar an bhfáilte atá curtha ag lucht dornálaíochta roimh Kinahan. Coirpeach agus dúnmharfóir atá i Don King, duine de na poiblitheoirí dornálaíochta is cáiliúla riamh, ach scéal eile ar fad é ceann Kinahan, atá i gceannas ar chairtéal coiriúlachta idirnáisiúnta.
Faraor, seans go bhfuil Kinahan ar dhuine de na hÉireannaigh is cumhachtaí sa dornálaíocht faoi láthair ach má tá McRae ag iarraidh blaiseadh a fháil den scil, den draíocht agus den rógaireacht a mheall é chun an spóirt ar dtús, mholfainn dó cóip den leabhar The Big Fight le Dave Hannigan, a phiocadh suas, mura bhfuil sé aige cheana.
Insítear sa leabhar an scéal faoi theacht Muhammad Ali go hÉirinn i samhradh na bliana 1972 chun troid i bPáirc an Chrócaigh, faoin tseachtain a chaith an fear ba cháiliúla ar domhan i mBaile Átha Cliath, faoin gcaoi ar fhág sé muintir na tíre faoi gheasa agus faoin gcaoi a ndeachaigh an tír a i bhfeidhm airsean chomh maith.
Éacht ar leith a bhí ann Ali a thabhairt go hÉirinn agus deir Hannigan gur chun ómós ceart a thabhairt do phríomhúdar an phlean, an Chiarraíoch Michael ‘Butty’ Sugrue, i measc cúiseanna eile, a chinn sé uasdátú a dhéanamh ar an leabhar seo a foilsíodh ar dtús in 2002.
Is maith an rud go ndeachaigh Hannigan i mbun pinn arís mar gurb é Sugrue duine de phearsana móra an leabhair. Baisteadh ‘Butty’ air mar gur fear beag talmhaí a bhí ann ach bhí sé láidir agus bhí sé glic. Agus é ina fhear óg, d’imigh Butty ón arm go dtí portaigh Uíbh Fhailí go dtí an sorcas, áit ar bhain sé cáil amach as a chuid nirt agus a sheifteanna poiblíochta.
Cinnte is beag cosúlacht atá idir Butty agus Daniel Kinahan ach bhí geábh amháin ann nuair a d’fhág an Ciarraíoch fear i gcónra. Cleas eile de chuid Butty a bhí ann, áfach, agus fear – Mick Meaney – a bhí ag obair i mbeár aige thall i Londain curtha faoi thalamh ar feadh 61 lá.
Níl aon amhras ach gurb é an cleas is mó ar thug Butty faoi ná Ali a thabhairt go hÉirinn ceithre bliana ina dhiaidh sin. Ní raibh Ali ach cúpla bliain ar ais ón tréimhse fionraíochta a gearradh air as diúltú troid i gCogadh Vítneam, é 30 bliain d’aois agus cuid de na troideanna is mó a luaitear leis, an ‘Rumble in the Jungle’ agus na ‘Thrilla in Manila’ fós le teacht.
Chaill Ali troid do chraobh dhomhanda i gcoinne Joe Frazier i 197 agus chun íoc as an saol na bhfuíoll a chleacht sé, bhí air dul ag taisteal agus ag troid. Bhí comhraic aige i dTóiceo, Zurich, Ceanada agus Las Vegas i dtréimhse sé mhí sular tháinig sé go hÉirinn i lár mhí Iúil 1972.
Muhammad Ali i mBaile Átha Cliath in 1972. Pic: INPHO/Allsport
Ocht lá a chaith Ali in Éirinn agus sa gcur síos sa leabhar tugtar léargas ar an spraoi, an éagantacht agus an strus a bhain leis an ócáid ón lá a leandeáil Ali i mBaile Átha Cliath agus maide droighin bronnta air, go dtí i ndiaidh na troda nuair a bhí Butty ag íoc daoine le hairgead tirim a bhí coinnithe aige i mála dubh san árasán beag a bhí aige ar Shráid Sheáin Mhic Diarmada.
Daoine geanúla iad Butty agus céile comhraic Ali, Al ‘Blue’ Lewis chomh maith, fear a mbeadh nach mór an oiread céanna ceana agat air faoi dheireadh an leabhair is a bheadh agat ar an réalta mhór féin.
Tá na céadta leabhar scríofa cheana faoi shaol Ali ach cé go bhfuil cinn níos cuimsithí ann, is féidir an ceann seo a áireamh i measc na leabhar is fearr agus blaiseadh ann de gach ar bhain leis, an mhaith, an t-olc, an ghaois agus an bhaois.
Bhí Ali tar éis labhairt amach go láidir ar son deighilte ar bhonn cine sna blianta roimhe sin ach mhaolaigh an fháilte a cuireadh roimhe in Éirinn an dearcadh sin de bheagán.
Bhíodh Baile Átha Cliath ina stad aon uair a bhfágadh sé an t-óstán agus daoine ag iarraidh radharc a fháil air agus dúirt Ali gurb é an Taoiseach Jack Lynch an chéad cheann stáit san Iarthar a thug cuireadh dó casadh leis. Cuireadh Teach Laighean trína chéile ag a chuairt.
Ní hamháin sin, ach d’iarr an Loingseach ar Ali seasamh i bhfothoghchán Chorcaigh Láir a bhí le reáchtáil an mhí sin. “Má fhanann tú timpeall sách fada, b’fhéidir go mbeadh tú i d’uachtarán,” a dúirt an Taoiseach. Níor thug sé faoin Áras áfach agus é bailithe leis chomh luath agus a bhí an troid thart agus caighdeán na dtrodaithe atá luaite leis an uachtaránacht tite go mór ó shin, faraor.
Mar a tharla sé, ba é an Taoiseach an dara duine ar chas Ali leo in Éirinn a roghnaíodh ar Fhoireann Iomána an Mílaoise. Thug Eddie Keher taispeántas iomána dó níos luaithe sa tseachtain, léargas beag eile ar dhá rud a bhí go hiomlán éagsúil – Éire na seachtóidí agus Muhammad Ali – ag teacht le chéile.
Níl léiriú níor fearr air sin ná lá na troda féin. Bhí Micheál Ó hEithir ina fhear an tí agus an dornálaí ón Spidéal Máirtín Thornton, an ‘Connemara Crusher’, ina measc siúd a cuireadh i láthair an tslua.
Thug na mílte nár íoc isteach rúid faoi Chnoc a 16 fhad is a bhí na Dubliners ag seinm Amhrán na bhFiann. Ag faire orthu sna suíocháin tosaigh bhí cara nua Ali, Jack Lynch, agus an tEaspag Eamon Casey taobh leis.
I ndiaidh na troda, stop Angelo Dundee Nell McCafferty ag dul isteach sa seomra feistis mar nach raibh snáth ar a throdaí ach an tuáille. Leabhar é seo atá lán de scéalta agus radharcanna beaga mar sin agus cora casta Ali agus na hÉireann curtha os ár gcomhar.
Deir an grúpa feachtais Bánú go gcaithfidh Aire na Gaeltachta gníomhú ar cheist na tithíochta má tá an Ghaeilge le tabhairt slán mar theanga phobail sna Gaeltachtaí.
I litir atá scríofa chuig Aire na Gaeltachta Dara Calleary, deir Bánú nach féidir a bheith ag brath ar na húdarás áitiúla chun fadhb na tithíochta sa nGaeltacht a leigheas agus go dteastaíonn gníomh díreach ón rialtas.
“Más ag brath ar an gComhairle Contae a bheas muid le teacht as an ngéarchéim tithíochta sa nGaeltacht, beidh muid ag fanacht,” a deirtear sa litir agus cruinniú leis an Aire á éileamh.
“Níl inmharthanacht na Gaeilge sna Gaeltachtaí mar thosaíocht ag na húdaráis áitiúla. Ach is é slánú na Gaeilge sa nGaeltacht an príomhdhualgas atá ar Roinn na Gaeltachta agus ar Údarás na Gaeltachta, an dá eagras a thagann faoi do chúramsa agus, gan fiacail a chur ann, tá todhchaí na Gaeilge mar theanga phobail á cur i mbaol sa bhfadtéarma, mura ndéanann Roinn na Gaeltachta agus Údarás na Gaeltachta beartais a chur i bhfeidhm le dul i ngleic leis an bhfadhb a bhaineann le soláthar tithíochta do chainteoirí Gaeilge sa nGaeltacht.”
Deir Bánú go dtuigtear dóibh go bhfuil an tAire Calleary ag iarraidh réiteach a fháil ar fhadhb na tithíochta sna ceantair Ghaeltachta ach gur “ceist pholaitiúil” atá ann an dtabharfar ról d’Údarás na Gaeltachta maidir le cúrsaí tithíochta, mar shampla.
Tá Bánú ag iarraidh go dtabharfaí cumhacht reachtúil don Údarás agus go gcuirfí dóthain acmhainní ar fáil le cur ar chumas an Údaráis gníomhú agus tithíocht a chur ar fáil do chainteoirí Gaeilge sna ceantair Ghaeltachta.
Táthar freisin ag iarraidh go mbunódh Údarás na Gaeltachta fochomhlacht tithíochta a d’fhéadfadh aitheantas a fháil mar chomhlacht ceadaithe tithíochta.
Mar chuid den phlé ar Bhille Údarás na Gaeltachta le gairid, dhiúltaigh an tAire do mholadh go ndéanfaí comhlacht ceadaithe tithíochta den Údarás agus dúirt nach raibh an taithí ná na hacmhainní ag an Údarás chun cuid de na cumhachtaí a bhí molta ag an bhfreasúra a chur i bhfeidhm.
Deir Bánú gur mhaith leo cruinniú a bheith acu leis an Aire chun moltaí atá acu maidir le cúrsaí tithíochta a phlé, ina measc go mbainfeadh an tAire féin úsáid as an gcumhacht atá aige scéimeanna a chur ar bun le cúnamh a thabhairt do chainteoirí Gaeilge tithe a thógáil nó a fheabhsú sa nGaeltacht.
Tá fiafraithe ag Tuairisc den Roinn an bhfuil sé i gceist ag an Aire bualadh le Bánú chun an scéal a phlé.
Idir an dá linn, tá sé deimhnithe ag Comhairle Chontae na Gaillimhe go gcuirfear 20% de na tithe i bhforbairt tithíochta sóisialta nua sa nGaeltacht ar fáil do chainteoirí Gaeilge.
Dheimhnigh Comhairle Chontae na Gaillimhe le gairid go raibh sé i gceist 40 teach a cheannach i bhforbairt nua i dTroscaigh Thiar i mBearna agus go gcuirfí na tithe ar fáil mar thithe sóisialta.
Mar fhreagra ar cheist ó Tuairisc, dúirt urlabhraí de chuid na Comhairle go mbeidh coinníoll teanga i gceist le 20% de na tithe. Fágann sin gur ocht dteach a chuirfear ar leataobh do dhaoine a bhfuil “an cumas teanga cuí” sa nGaeilge acu.
Tá easpa tithíochta sóisialta agus inacmhainne ag cur leis an ngéarchéim tithíochta sa nGaeltacht, dar le mórán.
Dúirt an Chomhairle Contae cheana nach raibh ach roghanna teoranta aici maidir le forbairt tithíochta sóisialta i gConamara toisc nach raibh córais fuíolluisce a bheadh oiriúnach d’fhorbairtí móra ar fáil ach i mBearna, ar an Spidéal, i Maigh Cuilinn, in Uachtar Ard agus ar an gClochán.
Fuair Comhairle Chontae na Gaillimhe tacaíocht ón Roinn Tithíochta chun an fhorbairt nua i mBearna a cheannach. Léirigh roinnt den phobal áitiúil míshástacht faoi phlean na Comhairle maidir leis an tithíocht shóisialta nua. Ag cruinniú poiblí an tseachtain seo caite, dúradh nach raibh an Chomhairle tar éis dul i dteagmháil le muintir na háite.
Tuairiscítear go bhfuil sé i gceist suas le 20 teach eile a thógáil ar an suíomh ach níl sé sin deimhnithe ag an gComhairle.
Dúradh go raibh airgead tugtha ag an aire tithíochta ag an am, Darragh O’Brien, don chéad fhorbairt tithíochta ar cíos de réir costais sa nGaeltacht riamh ach deimhníodh ansin nach mbeadh aon dualgas ann méid áirithe de na tithe a chur ar leataobh do chainteoirí Gaeilge.
Dúirt an Roinn gur ar chrannchur a thugtar amach na tithe faoin scéim sin agus nach bhféadfaí tithe a chur ar leataobh do dhuine áirithe nó do ghrúpa áirithe.
€3 milliún de mhaoiniú a thug an Roinn don Chomhlacht Ceadaithe Tithíochta, Tuath Housing, chun 14 teach ar cíos de réir costais a thógáil ar an suíomh sin.
