Author: Maitiu O Coimin

Tá ardmholadh tugtha ag ceannairí agus tráchtairí éagsúla i saol na Gaeilge agus na Gaeltachta don iar-uachtarán Micheál D Ó hUigínn as an méid a rinne sé don teanga agus do lucht a labhartha le linn a dhá théarma mar Uachtarán na hÉireann.

Toghadh Ó hUigínn ina uachtarán den chéad uair in 2011 agus tháinig deireadh an tseachtain seo lena dhara téarma in Áras an Uachtaráin. Inné a insealbhaíodh a chomharba, Catherine Connolly, i gCaisleán Bhaile Átha Cliath, agus ardmholadh faighte aici as an Ghaeilge a chur i lár an aonaigh ag a searmanas insealbhaithe agus ina feachtas.

Le linn a thréimhse uachtaránachta tharraing sé aird go minic ar an ngá le ceannaireacht bhreise i leith na Gaeilge ó cheannairí sinsearacha sa tseirbhís phoiblí. Ní raibh aon doicheall air ach oiread roimh labhairt amach faoi ghéarchéim teanga na Gaeltachta.

I mí Feabhra na bliana seo féin,  dúirt nár cheart “cúlú” ó “ghéarchéim eisiach” na Gaeilge sa Ghaeltacht.

Deir idir pholaiteoirí, ghníomhaithe teanga agus tráchtairí le Tuairisc nár cheart dearmad a dhéanamh ar an méid a rinne Ó hUigínn ar son na teanga le linn a thréimhse san Áras.

Dúirt Ard-Rúnaí Chonradh na Gaeilge, Julian de Spáinn le Tuairisc go raibh “an-mholadh go deo” ag dul do Mhicheál D Ó hUigínn as an gcaoi ar chuir sé an Ghaeilge chun cinn le linn na gceithre bliana déag a chaith sé ina uachtarán ar an tír.

“Bhí cur chun cinn na Gaeilge san áireamh sa chur chuige a bhí aige, agus na cainteanna agus cuairteanna a rinne sé. Thug sé cuirí do phobal na Gaeilge a bheith páirteach in imeachtaí an Árais agus d’ionadaithe na Gaeilge a bheith ag ócáidí eile,” a dúirt de Spáinn.

Ba é Ó hUigínn a d’oscail Ard-Fheis Chonradh na Gaeilge go hoifigiúil nuair a reáchtáladh i mBaile Átha Cliath í in 2016.

An bhliain chéanna, d’fhreastail sé ar Chomhdháil Chumann Idirnáisiúnta na gCoimisinéirí Teanga a reáchtáladh i gcathair na Gaillimhe.

D’fhill sé ar Ard-Fheis Chonradh na Gaeilge nuair a bhí sí ar siúl i nGaillimh in 2017 agus bronnadh Gradam Uachtarán Chonradh na Gaeilge air. Bhí an craoltóir agus an tráchtaire Máirín Ní Ghadhra i láthair ag an ócáid sin in Óstán Chuan na Gaillimhe agus dúirt sí le Tuairisc gur léirigh óráid Ui hUIgínn tuiscint dhomhain ar chás na Gaeilge.

“Rinne sé féin an-iarrachtaí an Ghaeilge a chur i láthair an phobail. Thug sé óráid a bhí thar a bheith cuimsitheach ansin. Bhí mé féin i láthair agus mhair an óráid leathuair an chloig. Bhí na tuairimí cearta ar fad aige, thuig sé na deacrachtaí agus na fadhbanna. Ach an raibh an chumhacht aige aon rud a dhéanamh faoi? Níl a fhios agam,” a dúirt Ní Ghadhra.

Dúirt sí go raibh sé “iontach” go raibh duine a bhí líofa sa Ghaeilge in Áras an Uachtaráin, ach go mbíonn “laincisí” ar uachtaráin.

“Níl a fhios agam an laincisí ó thaobh chumhacht an uachtaráin de nó laincisí ó thaobh thoil an stáit de é, ach ní mórán réabhlóideach a tharla ó thaobh na Gaeilge de le linn a théarma. Creidim go ndearna sé a dhícheall aird a tharraingt ar na deacrachtaí agus na fadhbanna a bhí ann, agus gur chabhraigh a chúlra mar Theachta Dála i nGaillimh Thiar, Dáilcheantar Gaeltachta, leis,” a dúirt Ní Ghadhra.

Dar leis an gcraoltóir go mbeidh Catherine Connolly in ann tógáil ar an méid a rinne Ó hUigínn ar son na Gaeilge.

“Bhí sé níos báúla don Ghaeilge ná mar a bhí uachtaráin eile a tháinig roimhe agus rinne sé iarracht i gcónaí an teanga a chur i láthair an phobail. Tá bean eile ag teacht ina dhiaidh anois atá níos diongbháilte fós agus a dhéanfaidh níos mó, ach chuir Micheál D tús leis an athrú sin.

“Bhíodh sé ann roimhe go gcaithfí abairt i nGaeilge a rá ag tús agus ag deireadh óráide. Agus [Ó hUigínn] ina uachtaráin thugadh sé leagan iomlán i nGaeilge agus leagan iomlán i mBéarla de na teachtaireachtaí a chuireadh sé amach. Fuair sé réidh leis an nós sin cúpla abairt a bheith i nGaeilge ag an tús agus cúpla abairt i nGaeilge ag an deireadh agus thug sé isteach an dátheangachas ceart,” a dúirt Ní Ghadhra

Bhí sé de nós ag Ó hUigínn ‘Aitheasc na Nollag’ a roinnt le muintir na hÉireann aimsir na Nollag. Bheartaigh sé dhá fhíseán éagsúla a dhéanamh do phobal an Bhéarla agus do phobal na Gaeilge agus chuireadh an teachtaireacht iomlán amach sa dá theanga.

Bhí an nós sin aige, den chuid is mó, sna ráitis, teachtaireachtaí, agus preasráitis a dhéanadh Ó hUigínn i gcaitheamh a uachtaránachta agus ba mhinic a d’eisigh sé ráiteas nuair a bhásaíodh duine mór le rá i bpobal na Gaeilge.

Is cuimhin le Máire Ní Neachtain as an Spidéal, bean atá sáite sa phleanáil teanga i gCois Fharraige agus a chaith tréimhse ar Bhord Fhoras na Gaeilge, an t-ómós a léirigh Ó hUigínn “dá chara” Joe Steve Ó Neachtain nuair a bhásaigh an scríbhneoir Gaeltachta i dtús na bliana 2020.

“Bhí aithne ag an bpobal air, ní fhéadfaí é sin a rá faoi Mháire Mhic Róibín, cé gur cuimhin le daoine gur tháinig sí chuig an gCnocán Glas deireadh seachtaine na Cásca go gairid i ndiaidh di a bheith tofa. Mar gheall go raibh sé ina Theachta Dála don cheantar seo, bhí gaol eile ag an bpobal seo leis.

“Nuair a bhásaigh Joe Steve, d’eisigh sé ráiteas gur ghoill sé air go raibh Joe básaithe, faoin tábhacht a bhain le Joe don phobal agus dúirt sé gur cara leis féin é. Thug sé aitheantas do dhaoine a bhí ceannródaíoch ina bpobal féin, agus tharraing sé aird ar an nGaeltacht i mbealach nár tharla roimhe,” a dúirt Ní Neachtain.

Dúirt sí nár breathnaíodh ar Ó hUigínn “mar chuairteoir” i nGaeltacht Chois Fharraige agus go raibh caidreamh níos daingne ag muintir na háite ná sin leis.

“I gcás Mhichíl D, níor bhreathnaigh muid air mar ‘chuairteoir’ chun na Gaeltachta. Má tháinig na huachtaráin eile a bhí ann roimhe, ba mar chuairteoirí a tháinig siad. Tá a fhios agam gur chaith Máire Mhic Giolla Íosa tamall ag foghlaim na Gaeilge i nGaeltacht Dhún na nGall, ach bhí caidreamh eile [ag Ó hUigínn] leis an nGaeltacht,” a dúirt Ní Neachtain.

Thug an tUachtarán cuairt ar Chois Fharraige don chomóradh a rinneadh ar Oireachtas Chois Fharraige 1974 sa bhliain 2014. Bhí sé in ócáid cheiliúrtha a bhí ar siúl in Óstán na Páirce ar an Spidéal agus bhronn sé bláthanna ar mháthair an amhránaí óig ar an sean-nós, Ciarán Ó Con Cheanainn, a bhásaigh go hóg cúpla bliain roimhe sin. Dúirt Ní Neachtain gur “rud mór” a bhí ann do mhuintir Chois Fharraige gur tháinig sé chuig an ócáid agus gur chaith sé am i measc an phobail ann.

Ach an oiread le Máirín Ní Ghadhra, thug Máire Ní Neachtain suntas don nós a bhí aige, agus atá anois ag a chomharba Catherine Connolly, an Ghaeilge a úsáid mar uirlis chumarsáide seachas mar ornáid.

“Níorbh é an rud a mbíodh cleachtadh ag daoine air ó dhream poiblí. Ba theanga í a bhí ar a thoil aige agus ba mhian leis í a úsáid. Chuir sé go mór le stádas na teanga agus thug sé aitheantas di os comhair an phobail, gurbh í a rogha teanga í agus go raibh an dá theanga oifigiúla ann sa tír,” a dúirt sí.

Bhí Cathal Goan, iar-ardstiúrthóir ar RTÉ, i gceannas ar TnaG (TG4) nuair a bhunaigh Mhicheál D Ó hUigínn, a bhí ina aire rialtais ag an am, an stáisiún Gaeilge. Deir Goan gur “fear éifeachtach” a bhí san iar-uachtarán ó thaobh na teanga, go háirithe mar gheall ar an “timpeallacht dhifriúil” a bhí in Éirinn maidir leis an nGaeilge nuair a toghadh ar dtús é.

“An rud is iontaí faoin ré a bhfuil muid ann anois, seachas mar a bhí 14 bliain ó shin, ar chúis éigin nach dtuigim, tá an saol poiblí i bhfad níos báúla le scéal na Gaeilge ná mar a bhíodh.

“Tá glacadh níos leithne le seasamh Catherine Connolly i leith na Gaeilge ná mar a bhí 14 bliain ó shin i gcás Mhichíl D Ó hUigínn ná nuair a bhí sé ina Aire ag bunú ‘Teilifís DeLorean’ mar a thug Kevin Myers uirthi.

“Má ghlacann tú leis go raibh Micheál D Ó hUigínn ag feidhmiú ag tráth éagsúil, sílim gur fear éifeachtach a bhí ann ó thaobh na Gaeilge de,” a dúirt Goan.

Dúirt sé gur léirigh Ó hUigínn meas ar an nGaeilge agus ar na healaíona Gaeilge go gairid i ndiaidh dó a bheith tofa nuair a labhair sé ag ócáid de chuid Comhar sa Leabharlann Náisiúnta.

“D’iarr mé air Comhar na Nollag a sheoladh. Ní raibh sé ach sé no seacht seachtaine sa ról, agus tháinig sé chuig an Leabharlann Náisiúnta agus thug sé óráid an-bhreá ar fad. Ba léir domsa gurbh é féin a scríobh é, ní raibh lorg an státseirbhísigh ar an méid a dúirt sé,” a dúirt Goan.

Tá Goan den tuairim go raibh Ó hUigínn “níos feiceálaí” mar uachtarán a bhí ar son na Gaeilge “ná duine ar bith ó bhí Cearbhall Ó Dálaigh ann”. Dúirt sé go measann sé go raibh tionchar ag Ó hUigínn ar Catherine Connolly agus an caidreamh atá aici sin leis an teanga.

“Déarfaidh Catherine í féin leat nach raibh Gaeilge aici agus chuir sí roimpi an Ghaeilge a fhoghlaim. Is dóigh liom go raibh tionchar ag Micheál D ar an gcinneadh sin,” a dúirt sé.

Tá an t-iarAire Gaeltachta Éamon Ó Cuív den tuairim gur imir caidreamh Uí Uigínn leis an nGaeilge tionchar mór ar mheon an phobail i leith na teanga.

“Go ginearálta, bhí sé go maith ó thaobh na Gaeilge. Má bhreathnaíonn muid ar an bpictiúr mór, chothaigh sé an íomhá agus dheimhnigh sé an íomhá go mba cheart go mbeadh Gaeilge ag an uachtarán agus gur cuid lárnach den phost é. Creidim go raibh tionchar aige siúd ar an rud a tháinig chun cinn sa toghchán uachtaránachta i mbliana, go raibh sé tábhachtach go mbeadh Gaeilge ag an uachtarán,” a dúirt Ó Cuív.

Deir Ó Cuív gur léir nár chuimhnigh na páirtithe móra ná na páirtithe beaga ar an nós teanga a chothaigh Ó hUigínn, ach go raibh sé “intuigthe” don phobal gur chóir go mbeadh an Ghaeilge lárnach i ról an uachtaráin.

“Ní raibh sé intuigthe d’Fhianna Fáil ná d’Fhine Gael nuair a bhíodar sin ag roghnú a n-iarrthóirí. Níl a fhios agam an raibh sé intuigthe do na Daonlathaithe Sóisialta ná do Pháirtí an Lucht Oibre. Níl a fhios agam an raibh sé ard ar an liosta acu. Sílim gur tharla sé go raibh an Ghaeilge ag Catherine agus gur tháinig an cheist chun cinn ina dhiaidh sin, ach sílim go raibh tionchar ag íomhá Mhichíl D Uí Uigínn ar an bplé ar fad faoin nGaeilge agus an uachtaránacht,” a dúirt sé.

Cé go bhfuil comparáidí á ndéanamh ag go leor idir Micheál D Ó hUigínn, a chomharba Catherine Connolly, agus an t-ochtar réamhtheachtaithe a tháinig roimhe, dúirt Comhfhreagraí Polaitíochta RnaG, Cuan Ó Seireadáin, nár chóir an iomarca béime a leagan ar chomparáidí dá leithéid.

“Bhí sé go maith don Ghaeilge, go háirithe nuair a smaoiníonn tú ar na hiomaitheoirí eile a bhí ann in 2011. Bhí sé ar fáil le haghaidh imeachtaí Gaeilge, thug sé óráidí i nGaeilge, agus labhair sé leis na meáin Bhéarla agus Ghaeilge i nGaeilge. Bhí neart le rá aige faoin nGaeilge féin freisin.

“Tá sé deacair é a chur i gcomparáid le huachtaráin eile, agus is dócha nár chóir dúinn comparáid a dhéanamh mar bhí an saol difriúil. Le linn thréimhse [Dubhghlas] de hÍde, ní raibh na meáin chomh lárnach is atá sa lá atá inniu ann agus is deacair comparáid a dhéanamh. Bhí an oifig nua agus bhí an Dara Cogadh Domhanda ar siúl. Cuireadh ann [de hÍde] le meas a mhealladh ón bpobal don oifig,” a dúirt sé.

Dúirt sé go mbíonn uachtaráin na linne seo “níos feiceálaí” ná mar a bhíodh ach go mba é Cearbhall Ó Dálaigh ab fhearr ó thaobh na Gaeilge.

“Ba é Cearbhall Ó Dálaigh an duine ba thiomanta, ach níor fhan sé san oifig rófhada. Nuair a d’éirigh sé as, scríobh sé an litir sin i nGaeilge, labhair sé leis na meáin Ghaeilge, agus bhí an Ghaeilge á húsáid aige leis na meáin Bhéarla.

“Ní raibh [Pádraig] Ó hIrghile chomh láidir sin ó thaobh na Gaeilge de. Rinne Máire Mhic Róibín iarracht, agus rinne Máire Mhic Ghiolla Íosa an-iarracht. B’fhéidir go mbaineann sé le tiomantas an duine fhásta an teanga a fhoghlaim,” a dúirt sé.

Dúirt Ó Seireadáin go bhfuil taithí níos mó ag Catherine Connolly ná mar a bhí ag aon uachtarán eile go dtí seo ar cheist ana Gaeilge agus na Gaeltachta mar gheall ar a cuid oibre mar Theachta Dála do cheantar Gaeltachta agus ar na coistí Oireachtais a bhíonn ag plé na gceisteanna sin.

“B’fhéidir níos mó ná aon uachtarán eile, tá an-chuid ama caite ag Catherine Connolly ag éisteacht le grúpaí éagsúla a bhíonn ag plé cúrsaí Gaeilge agus Gaeltachta. Tá saineolas ag Connolly ar cheisteanna Gaeilge. Mar gheall ar a tréimhse mar chathaoirleach ar an gCoiste Oireachtais, tá go leor ama caite aici ag éisteacht le fianaise agus bhí an-bhaint aici leis na tuarascálacha.

“Ní raibh an t-ullmhúchán sin ag aon uachtarán eile a bhí ar an tír roimhe seo, agus ní le teann dímheas ar aon duine eile a deirim é sin,” a dúirt Ó Seireadáin.

Tá a thacaíocht tugtha ag Coimisinéir na hÉireann i gCoimisiún na hEorpa, Michael McGrath, do Mhicheál Martin mar cheannaire ar Fhianna Fáil. Tá McGrath, a chaith tréimhsí ina Aire Rialtais, ina Theachta Dála, agus ina chomhairleoir contae d’Fhianna Fáil, fós ina bhall den pháirtí polaitíochta.

Agus é ag labhairt le hiriseoirí sa Bhruiséil tráthnóna inniu, dúirt McGrath nach bhfuil sé in am ag Micheál Martin éirí as ceannaireacht Fhianna Fáil go fóill agus go bhfuil “muinín” aige as an teacht aniar atá sa Taoiseach.

Dúirt sé go raibh “cúpla seachtain dheacair” ag an Taoiseach agus ag a chlann, le tamall anuas ach go raibh “lán [a] mhuiníne] aige i gcumas Martin teacht aniar ó na dúshláin a d’éirigh as an gconspóid a bhain le roghnú Jim Gavin mar iarrthóir uachtaránachta.

Dúirt McGrath go mbeadh an taithí agus an t-eolas atá ag Micheál Martin, mar Thaoiseach agus mar Aire Gnóthaí Eachtracha, thar a bheith tábhachtach agus Uachtaránacht Choimisiún na hEorpa ag Éirinn an bhliain seo chugainn.

Dúirt sé go mbeadh sé tábhachtach go mbeadh duine a bhfuil an taithí sin aige i gceannas ar Fhianna Fáil agus Éire ag láimhseáil ceisteanna móra atá ag teacht aníos ar chlár oibre an Choimisiúin le linn na huachtaránachta – an chéad bhuiséad eile agus cúrsaí cosanta ina measc. Bíonn “béim” á leagan ag Micheál Martin ar “luachanna an Aontais Eorpaigh”, dar le McGrath.

“Tá athbhreithniú ar siúl faoin méid a tharla agus críochnóidh an páirtí é sin go luath. Beidh ceachtanna le foghlaim ina dhiaidh sin, ach ní bhainfidh sé sin de na ceithre bliana déag de cheannaireacht láidir roimhe sin. Beidh a fhios ag Micheál Martin féin nuair a bheidh sé in am aige imeacht, agus níl mé féin ag súil leis sin go luath,” a dúirt McGrath.

Thacaigh an Coimisinéir le hUachtarán an Choimisiúin féin, Ursula von der Leyen, freisin nuair a ceistíodh é faoin méid a bhí le rá ag an bhfear gnó Denis O’Brien sa Bhruiséil inniu. Dúirt O’Brien go bhfuil an tAontas Eorpach “ag dul sa treo mícheart” faoi cheannaireacht von der Leyen agus gurbh fhearr leis Mario Draghi a fheiceáil ina uachtarán ar an gcoimisiún.

Dúirt McGrath, áfach, gur léir dó gurb í von der Leyen “an duine ceart don phost”.

Tá Coiste Pleanála Teanga Chloich Cheann Fhaola ag éileamh buiséad €500,000 sa bhliain ar an Aire Gaeltachta Dara Calleary le “clár oibre lán-éifeachtach pleanála teanga” a chur i bhfeidhm i nGaeltacht Dhún na nGall.

Tá litir oscailte scríofa ag an gcoiste chuig an Aire Calleary ina léirítear “buaireamh” an choiste faoina “laghad acmhainní atá ar fáil do Phleanáil Teanga Chloich Cheann Fhaola” leis an “obair thábhachtach” atá ar bun ag an Oifigeach Pleanála Teanga agus an eagraíocht Pobal Eascarrach a chur i gcrích.

Tá deireadh ag teacht leis an bplean teanga seacht mbliana atá á chur i bhfeidhm sa limistéar pleanála teanga agus maíonn an eagraíocht i nGaeltacht Dhún na nGall nach leor an maoiniú atá curtha ar fáil leis an síneadh a cuireadh leis an bplean.

“Is beag an buiséad €120,000 in aghaidh na bliana in LPT Chloich Cheann Fhaola, ina bhfuil daonra breis is ceithre mhíle duine, agus gan ach duine amháin ag obair go lánaimseartha mar Oifigeach Pleanála Teanga. Tá síneadh iontach bainte as an bhuiséad bliantúil san LPT seo,” a deirtear sa litir.

Maíodh sa litir go mbítear ag súil le “go leor” ó oifigigh pleanála teanga na Gaeltachta “ar bheagán buiséid, ar bheagán tacaíochta agus ar phá-scála nach bhfuil ag teacht le postanna inchomparáide atá ar fáil”.

Deirtear go gcaithfear “acmhainní cuí” a chur ar fáil le hoifigigh pleanála teanga agus bainisteoirí na n-eagraíochtaí atá freagrach as an bpróiseas pleanála teanga “a mhealladh agus a choinneáil sa phost”.

“Tá tuilleadh tacaíochta de dhíth ar bhainisteoirí na n-eagraíochtaí pobail le freastal mar is cuí agus mar is ceart ar na pobail Ghaeltachta agus le hinfreastruchtúr pobail seo na pleanála teanga a neartú,” a deirtear.

Maíodh freisin sa litir go bhfuil “infheistíocht ghinearálta” ag teastáil i bpobail Ghaeltachta agus go bhfuil an pobal “faoi bhrú” ó rinneadh gearradh siar mór ar an mbuiséad don Ghaeltacht in 2008.

“Is féidir a aithint ar an phobal go bhfuil níos mó brú ar dhaoine. Tá laghdú tagtha ar líon na ndaoine atá sásta obair dheonach a dhéanamh ar son na Gaeilge sa phobal. Tá na fórsaí eacnamaíochta seo ag cur brú mór ar an Ghaeilge sa phobal mar atá léirithe go cumasach ag an sochtheangeolaí, an Dr Ben Ó Ceallaigh.

“Arís, tá taighde déanta ag Conradh na Gaeilge ina bPlean Fáis fá thacaíochtaí atá de dhíth i gcúrsaí pobail, i seirbhísí do theaghlaigh agus don aos óg le déanamh cinnte go mbeidh na hacmhainní cuí ag pobail Ghaeltachta fás, forbairt agus bláthú amach anseo,” a dúradh.

Dúirt an eagraíocht pleanála teanga go bhfuil “ag éirí le beartais na pleanála teanga sa phobal” agus go bhfuil “athruithe dearfacha le feiceáil [acu féin] ar an talamh”.

“Mar sin féin, ní leor go fóill é agus is é an locht is mó atá ar an phróiseas pleanála teanga sa Ghaeltacht nach bhfuil go leor pleanála teanga ag tarlú. Níl go leor acmhainní ná tacaíochta ann agus níl eagraíochtaí stáit ag déanamh a gcuid féin den phleanáil teanga,” a maíodh.

Tugadh le fios go bhfuil eagraíochtaí éagsúla stáit “go fóill ag brú Béarla ar chainteoirí dúchais” i gCloich Chionnaola agus go gcaithfidh an “stát agus eagraíochtaí stáit a gcuid féin den phleanáil teanga a dhéanamh”.

Luadh an ghéarchéim thithíochta sa litir chomh maith agus maíodh go raibh an ghéarchéim sin “ag creimeadh na dea-oibre” atá ar siúl ag lucht na pleanála teanga. Dúradh leis an Aire Calleary gur cheart “éisteacht le guth an phobail” sa Ghaeltacht agus leis na feachtais Tinteán agus Bánú.

“Bac leanúnach ar dhul chun cinn na pleanála teanga sa Ghaeltacht atá sna fadhbanna móra tithíochta atá ann. Ní féidir pleanáil fhóirsteanach éifeachtach a dhéanamh don teanga Ghaeilge sa phobal gan aghaidh a thabhairt ar na fadhbanna tithíochta seo,” a dúradh.

Dúradh go raibh “tuilleadh tacaíochta” ag teastáil leis an sprioc atá roimh lucht na pleanála teanga, cur le líon na gcainteoirí Gaeilge sa Ghaeltacht, a bhaint amach. Leagadh amach seacht n-éileamh sa litir, an €500,000 don phlean teanga ina measc.

Éilítear freisin go gcuirfí na hOifigigh Pleanála Teanga ar “phá-scála Ard-Oifigeach Feidhmiúcháin” san earnáil phoiblí agus go bhfostófaí Oifigeach Cúnta agus Cumarsáide don phleanáil teanga “ar phá-scála Oifigeach Feidhmiúcháin” san earnáil phoiblí.

Tá an coiste pleanála teanga ag éileamh freisin go bhfostófaí Oifigeach Óige san LPT agus é “ar phá-scála Oifigeach Riaracháin”.  Tá éileamh ann chomh maith go dtabharfaí “tacaíocht mhaoinithe” le tuarastal ag leibhéal Ard-Oifigeach Feidhmiúcháin a chur ar fáil do bhainisteoirí na n-eagraíochtaí atá ag plé leis an bpleanáil teanga sa Ghaeltacht agus go gcuirfí maoiniú ar fáil chun leasbhainisteoir a fhostú.

Tá sé geallta ag an Roinn Oideachais go dtabharfar stádas speisialta do scoileanna lán-Ghaeilge i suirbhé faoi chaighdeán na bhfoirgneamh atá ag scoileanna ar fud na tíre.

Luaitear sa Pholasaí don Oideachas Lán-Ghaeilge Lasmuigh den Ghaeltacht a seoladh an tseachtain seo caite gur “ardaíodh imní faoi chóiríocht agus áiseanna” i roinnt scoileanna lán-Ghaeilge sa tír.

Tá “suirbhé fuinnimh agus reachta” á dhéanamh ag an Roinn Oideachais faoi láthair i ngach scoil sa stát agus úsáidfear torthaí an tsuirbhé sin le “bonn maith fianaise” a chur ar fáil faoi chaighdeán na cóiríochta i suíomhanna oideachais lán-Ghaeilge.

“Agus tosaíochtaí á n-aithint ag an Roinn maidir le tógáil agus athchóiriú scoileanna, aithneofar stádas speisialta na suíomhanna lán-Ghaeilge, go háirithe scoileanna atá ag feidhmiú i gcóiríocht shealadach,” a deirtear sa pholasaí nua.

Tá imní á léiriú le fada ag príomhoidí, múinteoirí, agus tuismitheoirí i scoileanna lán-Ghaeilge faoi chaighdeán na cóiríochta atá i roinnt de na scoileanna sin. Sa bhliain 2023, bhí breis agus 40% de na scoileanna a bhí faoi chúram an Fhorais Pátrúnachta ag brath ar chóiríocht shealadach, amhail seomraí réamhdhéanta, tithe cónaithe, agus seanfhoirgnimh eile.

An samhradh seo, dúirt an tAire Stáit Seán Canney gur baineadh “stangadh” as go raibh scoil lán-Ghaeilge i mBaile Átha Cliath ag fanacht breis agus 20 bliain ar fhoirgneamh nua.

Dúirt Canney go raibh sé deacair a chreidiúint go raibh Gaelscoil Choláiste Mhuire i lár na cathrach ag fanacht scór blianta ar áit nua agus go raibh an chosúlacht ar an scéal gur tuilleadh moille a bhí i ndán don togra.

Tá an scoil sin lonnaithe i seanfhoirgneamh ar Chearnóg Parnell “ar bhonn sealadach” ó bhí an bhliain 2003 ann. Tá imní léirithe go minic ag polaiteoirí agus ag pobal na scoile go bhfuil an foirgneamh ag titim as a chéile agus nach bhfuil sé oiriúnach do na páistí atá ag freastal air.

Tá difríocht shuntasach idir céatadán na ndaltaí ó thíortha eile atá ag freastal ar scoileanna lán-Ghaeilge taobh amuigh den Ghaeltacht agus an céatadán atá ag freastal ar scoileanna uile na tíre.

Léirítear sa Pholasaí don Oideachas Lán-Ghaeilge Lasmuigh den Ghaeltacht a sheol an Roinn Oideachais inniu gur Éireannaigh iad 98.3% de na daltaí a bhí ag freastal ar bhunscoileanna lán-Ghaeilge in 2024. Tá an céatadán sin os cionn 13 phointe níos airde ná an 85.1% atá luaite le “gach bunscoil (Gaelscoileanna san áireamh)”.

De réir na bhfigiúirí nua, bhí 529,062 dalta bunscoile ar rollaí na tíre in 2024. B’Éireannaigh iad 449,998 acu sin agus ba ó thíortha eile iad 79,064 acu. Bhí 35,865 dalta ag freastal ar scoileanna lán-Ghaeilge an bhliain chéanna agus gan ach 597, nó 1.7%, as tíortha eile.

Tá athrú beag ann ó na figiúirí deireanacha a d’eisigh an Roinn Oideachais ar an ábhar seo. In 2022 b’Éireannaigh iad 99% (98.3% in 2024) de na daltaí i scoileanna lán-Ghaeilge taobh amuigh den Ghaeltacht. Bhí céatadán níos airde Éireannach i scoileanna uile na tíre in 2022 (89.6%) ná mar a bhí in 2024 (85.1%).

Is mionlach níos mó fós iad na daltaí as tíortha eile atá ag freastal ar iar-bhunscoileanna lán-Ghaeilge taobh amuigh den Ghaeltacht. B’Éireannaigh iad 98.8% den 10,533 dalta a bhí i nGaelcholáiste in 2024 agus b’as tíortha eile iad 1.2% acu. As an 425,411 a bhí ag freastal ar iar-bhunscoileanna uile na tíre (Gaelcholáistí san áireamh) anuraidh, b’as Éirinn iad 86.7% acu. B’as tíortha eile iad 13.3% de na daltaí.

Tá treoir le heisiúint ag an Roinn Oideachais do scoileanna lán-Ghaeilge maidir le daltaí atá ag freastal ar na scoileanna sin nach í an Ghaeilge ná an Béarla an chéad teanga atá acu.

Eiseofar an treoir “le cinntiú gur féidir leis an páistí sin páirt lárnach ghníomhach a ghlacadh i saol na scoile” agus le go mbeadh teacht acu ar an gcuraclam ina iomlán. Deir an Roinn Oideachais gur cheart do scoileanna “tacaíocht a chur ar fáil” do na daltaí sin teanga na scoile, an Ghaeilge, a shealbhú.

“Aithnítear i gClár an Rialtais 2025 – Todhchaí na hÉireann a Dhaingniú gur gá cur leis na tacaíochtaí ar leith atá ar fáil do scoileanna lán-Ghaeilge a bhfuil céatadán ard daltaí iontu nach í an Ghaeilge ná an Béarla a gcéad teanga,” a deirtear sa Pholasaí don Oideachas Lán-Ghaeilge Lasmuigh den Ghaeltacht.

Gealltar freisin go gcuirfidh Oide, an tseirbhís tacaíochta do mhúinteoirí agus do cheannairí scoile atá á maoiniú ag an Roinn Oideachais, “deiseanna foghlama gairmiúla” ar fáil do phríomhoidí agus do mhúinteoirí maidir leis an nGaeilge “mar theanga bhreise” agus go n-iarrfar ar an gComhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta (COGG) “acmhainní a fhorbairt” chun tacú le réimse na Gaeilge mar theanga bhreise.

Ó thaobh an chreidimh de, ba scoileanna a raibh éiteas Caitliceach iad 73.5% de na bunscoileanna lán-Ghaeilge taobh amuigh den Ghaeltacht in 2024. Ní raibh aon bhunscoil lán-Ghaeilge ann a raibh “éiteas reiligiúnach aonair eile” agus ba scoileanna ilchreidmheacha (15.9%) agus idirchreidmheacha (10.6%) an chuid eile.

Náisiúntacht na ndaltaí i nGaelscoileanna, 2024

Náisiúntacht na scoláirí i nGaelcholáistí, 2024

Bhí an céatadán de scoileanna Caitliceacha níos ísle i measc na scoileanna lán-Ghaeilge i gcomparáid le bunscoileanna uile na tíre. Is scoileanna Caitliceacha iad 88.3% de bhunscoileanna uile na tíre (Gaelscoileanna ina measc), agus tá “éiteas reiligiúnach aonair eile” ag 6.2% de na scoileanna.

Níl ach 0.5% de scoileanna na tíre ar fad ina scoileanna ilchreidmheacha, agus is scoileanna lán-Ghaeilge iad sin. Tá 5.1% de na bunscoileanna sa stát ina scoileanna ilchreidmheach, céatadán atá níos ísle ná an ráta de Ghaelscoileanna freisin.

Is amhlaidh ceist an chreidimh i gcás na n-iarbhunscoileanna lán-Ghaeilge. Tá 31% de Ghaelcholáistí na tíre ina scoileanna Caitliceacha, murab ionann agus an 48.2% d’iarbhunscoileanna uile na tíre. Tá 51.7% de Ghaelcholáistí ina scoileanna ilchreidmheacha, i gcomparáid le 28.1% d’iarbhunscoileanna uile na tíre. Tá céatadán níos airde scoileanna idirchreidmheacha ann go náisiúnta ná mar atá ann i measc na n-iarbhunscoileanna lán-Ghaeilge, áfach. Bhí 17.2% de Ghaelcholáistí ina scoil idirchreidmheach in 2024 le hais 19.9% d’iarbhunscoileanna uile na tíre.

Bhí 27 (18%) Gaelscoil ann a raibh an stádas DEIS acu in 2024, céatadán níos ísle ná na bunscoileanna ar fad sa tír a raibh an stádas sin acu (31%). Fágann sé sin go raibh 4,236 dalta Gaelscoile (11.7%) ag freastal ar scoil DEIS agus go raibh 152,440 (28.1%) de dhaltaí bunscoile uile na tíre ag freastal ar a leithéid de scoil.

Bhí an céatadán níos airde i gcás na nGaelcholáistí ach níos ísle mar sin féin ná an céatadán náisiúnta. Bhí 14 (28%) de na Gaelcholáistí ina scoil DEIS in 2024 agus 232 (32%) d’iarbhunscoileanna uile na tíre. Fágann sé sin go raibh 3,350 (23.6%) dalta iarbhunscoile ag freastal ar Ghaelcholáiste DEIS in 2024 agus 110,266 (26.8%) dalta iarbhunscoile ar fad sa tír ag freastal ar na scoileanna sin.

De réir na bhfigiúirí atá eisithe ag an Roinn Oideachais, tá 151 bunscoil lán-Ghaeilge taobh amuigh den Ghaeltacht ann, nó 5.1% den 3,082 scoil atá sa stát. Tá 36,303 dalta (6.8%) ag freastal ar na scoileanna lán-Ghaeilge sin. As na 722 iarbhunscoil sa tír, is Gaelcholáiste iad 29 (4%) acu agus tá 10,533 dalta ag freastal ar na scoileanna sin. Chomh maith leis sin, tá 14 aonad nó sruth Gaeilge ann taobh amuigh den Ghaeltacht agus tá 0.4% (1,577) de na daltaí ag freastal ar cheann acu sin.

Tá uirlis nua ar fáil ó lucht Abair.ie a ligeann don úsáideoir físeán nó comhad fuaime i nGaeilge a uaslódáil agus tras-scríobh uathoibríoch a dhéanamh air. Tá ‘Fotheideal’ bunaithe ar na huirlisí intleachta saorga atá á bhforbairt le tamall de bhlianta ag foireann Shaotharlann Foghraíochta agus Urlabhra Choláiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath.

Tugadh taispeántas den uirlis nua ag ‘réamhsheoladh’ a bhí ar siúl ag Oireachtas na Samhna i mBéal Feirste. D’uaslódáil Liam Lonergan, duine d’fhoireann Abair.ie, físeán de bhuaicphointí cluiche iomána idir Tiobraid Árann agus Corcaigh. Rinne an meaisín tras-scríobh beo ar an méid a bhí á rá ag na tráchtairí go huathoibríoch. Bhí cúpla botún sa tras-scríbhinn ach dúirt Lonergan nach mbeadh le déanamh ach súil a chaitheamh air agus é a “ghlanadh”.

“Is féidir eagarthóireacht a dhéanamh ar na botúin, agus cabhraíonn na ceartúcháin sin leis an rud a fheabhsú. Seo ceann de na pointí is tábhachtaí, is féidir le pobal na Gaeilge cur le teicneolaíocht na Gaeilge. Is féidir a dheimhniú go bhfuil an tras-scríobh ceart [trí chnaipe a bhrú] agus is féidir linn é a úsáid arís sa phróiseas traenála,” a dúirt Lonergan.

Nuair a bhíonn an tras-scríbhinn déanta ag Fotheideal, is féidir é a íoslódáil mar chomhad.doc nó mar chomhad.srt (atá go maith le fotheidil a chur ar fhíseáin). Nuair a dhéantar an íoslódáil, bíonn an tras-scríbhinn ar fad ann, bíonn lipéid na gcainteoirí (‘Cainteoir 1’ go huathoibríoch nó ainm duine má chuirtear isteach é) ann, agus bíonn stampa ama le gach rud a dúradh.

Dúirt Lonergan gur léiriú ar a fheabhas is atá an uirlis le comhaid dheacra a bhí sa sampla a thug sé den chluiche iomána mar bhí gleo na páirce agus beirt chainteoirí a bhí ag labhairt go han-sciobtha san fhíseán.

Thaispeáin sé samplaí eile den uirlis agus taifeadtaí den chlár Ardtráthnóna le Máirtín Tom Sheáinín agus amhrán ar an sean-nós á chanadh ag Sláine Ní Chathalláin, a bhuaigh Corn na mBan in 2022, á dtras-scríobh ag an meaisín. D’éirigh go han-mhaith le Fotheideal na focail a bhí á rá agus á gcanadh a thabhairt slán i bhfoirm scríofa.

“Is córas é seo atá bunaithe ar an AI. Do mo PhD, tá mé ag obair ar an aithint cainte. Tá sé beagnach críochnaithe agus seo ceann de thorthaí an taighde. Baineann muid úsáid as, ní hamháin an aithint cainte ach teicneolaíocht intleachta saorga, leis an obair a dhéanamh.

“Tá an córas seo chun cinn ar na córais atá ar fáil ó na comhlachtaí móra Microsoft Azue, Speechmatic, agus Elevenlabs. Tá an teicneolaíocht seo chun cinn orthu ó thaobh na Gaeilge de,” a dúirt Lonergan.

Dúirt sé go mbeidh an uirlis nua úsáideach don deachtú, le fotheidil a chruthú, agus le horduithe ó bhéal a thabhairt do ghléasanna leictreonacha (dála Alex nó Siri).

Tá os cionn 400 uair an chloig d’ábhar fuaime Gaeilge tras-scríofa ag foireann Abair.ie agus iad ag obair ar na córais nua seo. Tá os cionn 9,000 uair an chloig d’ábhar bailithe acu nár tras-scríobhadh fós ach a chuirfidh go mór le cumas na teicneolaíochta nuair a bheidh sé déanta.

Chinntigh an fhoireann go mbeadh an córas chomh húsáideach agus is féidir agus go mbeadh a laghad oibre agus is féidir le déanamh ag an té a bheadh i mbun eagarthóireachta ar na téacsanna a chuirfeadh an uirlis ar fáil. Chuige sin, chinntigh siad go mbeadh poncaíocht agus ceannlitreacha á gcur go huathoibríoch ar na téacsanna, le go mbeadh an t-ábhar “i bhfad níos éasca a léamh”.

Beidh an fhoireann anois ag díriú ar thraenáil an chórais le dul i ngleic leis an gcódmheascadh – an t-athrú ó Ghaeilge go Béarla agus úsáid na bhfocal iasachta sa chaint – a bhíonn thar a bheith coitianta i measc cainteoirí Gaeilge. Ní féidir leis an gcóras déileáil ach le habairtí iomlána Gaeilge i láthair na huaire. Deir lucht Abair go bhfuil sé níos réadúla go mbeifí in ann tras-scríobh ar chomhrá Gaeilge a mbeadh focail Bhéarla ann nó comhráite ina mbeadh idir Ghaeilge agus Bhéarla á labhairt ag daoine.

Tá súil acu an teicneolaíocht a thabhairt chun cinn go dtí go mbeifear in ann ateangaireacht bheo a dhéanamh léi. Dúirt Liam Lonergan gur mhaith leis go mbeifí in ann duine a chur ar stáitse ag comhdháil ag labhairt i nGaeilge agus go mbeadh an lucht féachana in ann an méid a bhí á rá aige a léamh, díreach agus é á rá, ar tháibléad nó ar scáileán eile.

Dúirt sé freisin go bhfágfadh forbairt mar seo go mbeifí in ann fotheidil i mBéarla nó i nGaeilge a chur ar chláir bheo de chuid TG4.

Cháin an tUachtarán tofa, Catherine Connolly an cinneadh a rinne TG4 le linn an fheachtais toghcháin don uachtaránacht an mhí seo caite gan díospóireacht a dhéanamh i nGaeilge ar an stáisiún. Dúirt TG4 go ndearna siad an cinneadh sin mar gheall ar easpa cumais an iarrthóra eile, Heather Humphreys, sa Ghaeilge.

Deir Teachtaí Dála agus Seanadóirí Choiste Oireachtais na Gaeilge go ndearna an Roinn Oideachais neamhaird ar éileamh a rinne siad faoi shuirbhé conspóideach agus go bhfuil litir seolta acu lena míshásamh a chur in iúl faoin scéal.

Chinn baill an Coiste Oireachtais litir a sheoladh chuig an Roinn Oideachais toisc nár chuir an Roinn faoina mbráid roimh ré na ceisteanna faoin oideachas lán-Ghaeilge a bheadh ar shuirbhé ar thuismitheoirí a seoladh inné.

Dúirt Leas-Chathaoirleach an Choiste, Naoise Ó Cearúil, le Tuairisc nár fhreagair an Roinn Oideachais fiú iarratas an Choiste go gcuirfí faoina mbráid roimh ré na ceisteanna faoin nGaeilge a bhí le cur sa suirbhé.

“Tá muid chun litir a sheoladh chuig an Roinn. D’iarr mé féin orthu go seolfadh siad na ceisteanna chugainn sula seolfaí an suirbhé amach chuig na tuismitheoirí agus ní dhearna siad é sin.

“Tá an sórt ceisteanna a bhíonn ar a leithéid de shuirbhé ríthábhachtach. Braitheann an freagra agus an t-eolas a gheofar ar an sórt ceisteanna a chuirfidh tú faoi bhráid na dtuismitheoirí,” a dúirt Ó Cearúil.

Pléadh an suirbhé nua, a seoladh inné, ag cruinniú de chuid an Choiste Gaeilge. Léirigh Bláthnaid Ní Ghréacháin, príomhfheidhmeannach Ghaeloideachais, agus Clodagh Ní Mhaoilchiaráin, uachtarán Ghaeloideachais, imní faoin gceist a cuireadh faoin oideachas lán-Ghaeilge i suirbhé na Roinne Oideachais.

Dúirt Ní Ghréacháin go raibh sé “deacair a shamhlú” go mbeadh mórán tuismitheoirí “sásta rogha a dhéanamh ar son oideachas lán-Ghaeilge” sa suirbhé mar gur bhain sé le páistí a bhí ar scoil cheana féin.

Dúirt sí nach bhfaighfí tuiscint chruinn ar an éileamh atá ar an oideachas lán-Ghaeilge trí cheist a chur ar thuismitheoirí ar mhaith leo go ndéanfaí scoil lán-Ghaeilge den scoil Bhéarla a bhfuil a bpáistí ag freastal uirthi.

B’fhearr, a dúirt sí, an cheist a chur ar thuismitheoirí nach bhfuil a bpáistí tosaithe ar scoil go fóill nó í a chur ar bhealach eile amhail “an mbeifeá tar éis scoil lán-Ghaeilge a roghnú dá mbeadh an rogha ann roimhe seo?”.

Dúradh i ráiteas a d’eisigh Gaeloideachas i ndiaidh an chruinnithe go raibh imní ar an eagraíocht go mbeadh an suirbhé “lochtach” seo “neamhéifeachtach agus deighilteach”. Dúradh go raibh “an-imní” ar an eagraíocht nach bhfuil an suirbhé “oiriúnach le tomhais bheacht a dhéanamh” ar an éileamh atá ar an oideachas lán-Ghaeilge.

Impíodh ar thuismitheoirí agus ar phobail scoile tabhairt fain suirbhé “le croí agus meon oscailte i leith na Gaeilge” agus dúradh nach “vóta in aghaidh a bpobail scoile” a bheadh ann dá dtacófaí le scoil lán-Ghaeilge ina gceantar.

“Níor cheart go mbeadh freagróirí imníoch gur vóta in aghaidh a bpobail scoile reatha a bheadh ann dá dtacóidís le gaelscolaíocht a bheith ar fáil ina gceantair áitiúla. Is féidir tacú le deiseanna a bhronnadh ar na glúnta atá le teacht leis an nGaeilge a shealbhú trí ‘oideachas trí mheán na Gaeilge’ a roghnú,” a dúradh.

Tá imní léirithe freisin ag an eagraíocht An Foras Pátrúnachta maidir leis an suirbhé. Dúirt Ard-Rúnaí na heagraíochta, Caoimhín Ó hEaghra, go gcuireann an cheist faoin oideachas lán-Ghaeilge “rud casta i láthair mar rud atá simplí”.

“Cé go gcuirimid fáilte roimh an deis do thuismitheoirí a dtuairimí a chur in iúl maidir le hoideachas ilchreidmheach, tá imní orainn maidir leis an gceist faoin oideachas lán-Ghaeilge. Cuireann an cheist sin rud casta i láthair mar rud atá simplí: ‘ar mhaith leat go ndéanfaí gaelscoil de do scoil?’.

“Is próiseas casta atá i gceist leis sin agus is í an imní atá orainn ná go mbeidh tuismitheoirí cúramach agus go vótálfaidh siad ‘níl’. D’iarr muid ar an Aire McEntee an cheist a leasú ach níl aon athrú uirthi,” a dúirt Ó hEaghra.

Dúradh i ráiteas a chuir An Foras Pátrúnachta amach go bhfuil súil acu go “nglacfaidh tuismitheoirí an deis” a mianta a chur in iúl i leith na Gaeilge agus go mbeifear in ann “oibriú i dtreo oideachas lán-Ghaeilge a sholáthar i gceantair timpeall na tíre”. Mhol an eagraíocht do gach tuismitheoir scoile agus réamhscoile “tacú leis an nGaeilge chun an t-éileamh is airde a léiriú”.

An mhí seo caite, dúirt Teachtaí Dála de chuid pháirtí an Aire Oideachais, Helen McEntee, Fine Gael, chomh maith le Teachtaí Dála ó Fhianna Fáil, go raibh imní orthu faoin bhfoclaíocht atá in úsáid don cheist faoi theanga an teagaisc na scoile.

Dúirt Naoise Ó Cearúil, ó Fhianna Fáil, go raibh sé den tuairim go bhfuil an baol ann nach roghnóidh tuismitheoirí ná caomhnóirí tacú leis an oideachas lán-Ghaeilge mar go bhfuil imní orthu faoina n-easpa cumais féin sa teanga. Dúirt Naoise Ó Muirí, ó Fhina Gael, go raibh “ceisteanna” ann faoin suirbhé agus faoin gcur chuige.

Níos luaithe i mbliana, léirigh Conradh na Gaeilge a n-imní féin faoin suirbhé a bhí á bheartú an uair sin. Dúirt Julian de Spáinn, Ard-Rúnaí na heagraíochta, gur “beag seans” go mbeadh “toradh dearfach ann don Ghaelscolaíocht” ón suirbhé.

Gheofar réidh leis an leaganacha aipe den Fhoclóir Nua Béarla-Gaeilge (focloir.ie) agus de na foclóirí atá ar Teanglann.ie – Foclóir Uí Dhónaill, Foclóir de Bhaldraithe, agus An Foclóir Beag.

Dúirt Cormac Breathnach, bainisteoir Thionscadal Foclóireachta Fhoras na Gaeilge, go raibh an iomarca oibre agus costais i gceist le cothabháil na n-aipeanna mar atá agus go bhfuil deireadh curtha leis an obair chothabhála sin dá bharr.

Fágann sé sin go n-oibreoidh na haipeanna go dtí go ndéanfar uasdátú ar chóras oibriúcháin an fhóin. Cheana féin, ní féidir na haipeanna a aimsiú ar na leaganacha is nua den chóras Android. Ní bheidh leagan aipe ar fáil ar Google Play ná an App Store don fhoclóir nua aonteangach Gaeilge atá le foilsiú ar líne gan mhoill ach an oiread.

Tá réiteach eile curtha in áit ag lucht na bhfoclóirí dá gcuid úsáideoirí. Táthar in ann ‘PWA’ [progressive web app] a shuiteáil díreach ón suíomh go dtí fón, ríomhaire, nó táibléad anois. Is ionann an leagan ar líne agus an PWA nua ó thaobh ábhair agus feidhmeanna de, agus tá na foclóirí ar fad, an Draoi Gramadaí, na comhaid fuaime agus ghramadaí ar fad san aip nua.

Murab ionann agus an tseanaip, áfach, ní bheifear in ann teacht ar an eolas atá sna foclóirí gan ceangal idirlín. Tá sé i gceist ag lucht an na bhfoclóirí na seanaipeanna a bhaint de na hardáin Android agus Apple faoin 30 Aibreán 2026

Difríocht shuntasach eile a bheidh idir an foclóir nua aonteangach agus NEID ná nach mbeidh leagan clóite ar fáil den fhoclóir.

Dheimhnigh lucht bainistíochta Thionscadal Foclóireachta Fhoras na Gaeilge nach bhfuil aon phlean acu faoi láthair an foclóir nua aonteangach Gaeilge atá le foilsiú ar líne ag deireadh na míosa seo a chur i gcló, mar a rinneadh i gcás an New English-Irish Dictionary (NEID).

“Ní chuirfinn as an áireamh é [go gcuirfí an foclóir i gcló] ach níl an plean sin againn faoi láthair. Bhí sé deacair leabhar a dhéanamh de NEID ach bheadh an ceann seo níos éasca, ach mar sin féin níl sé ar an gclár oibre,” a dúirt Pádraig Ó Mianáin, eagarthóir an fhoclóra.

Cuireadh NEID ar fáil den chéad uair ar líne sa bhliain 2013. Seacht mbliana ina dhiaidh sin, cuireadh leagan clóite den fhoclóir iomráiteach Béarla-Gaeilge ar fáil faoin teideal Concise English-Irish Dictionary.

Tá os cionn 10,000 cóip chlóite den fhoclóir sin díolta ó foilsíodh an leabhar ar dtús in 2020. Chaith lucht an fhoclóra athchló a dhéanamh ar an leabhar mór dearg nuair a díoladh iomlán na 8,000 a bhí sna siopaí leabhar i mí Mheán Fómhair na bliana sin.

Tá beagnach 2,000 leathanach sa Concise English-Irish Dictionary agus meáchan 2.8kg sa leabhar. Ar na leathanaigh sin, tá 31,o00 ceannfhocal Béarla chomh maith le 100 leathanach sa rannóg ‘Language and Grammar Supplement’.

Dúirt Pádraig Ó Mianáin go raibh sé ina dhúshlán mór ag lucht an fhoclóra Béarla-Gaeilge sin 31,000 ceannfhocal a roghnú as na 48,000 ceannfhocal a bhí ar an leagan ar líne agus iad a chur in oiriúint do leagan clóite. Chuir na srianta a bhí i bhfeidhm mar gheall ar an víreas corónach an bhliain sin, 2020, isteach go mór ar an bhfoireann agus iad ag iarraidh an foclóir a fhoilsiú.

Bheadh níos lú oibre i gceist an foclóir nua aonteangach Gaeilge a réiteach do na clódóirí, mar gheall ar an líon níos lú ceannfhocal atá sa leagan digiteach, agus an taithí atá ag an bhfoireann ar a leithéid de thogra anois, ach beidh siad ag díriú a n-airde faoi láthair ar ghnéithe eile d’obair na foclóireachta.

Beidh an chéad ghála de 40,000 aonad céille ón bhfoclóir nua aonteangach Gaeilge ar fáil ar líne faoi dheireadh na míosa seo. Dúirt foireann an fhoclóra, ag an ócáid ‘Focal ar Fhocal’ a reáchtáladh ag Oireachtas na Samhna, go bhfuil 50,000 aonad céille as an 80,000 ar fad a bheidh ar an bhfoclóir idir lámha acu i láthair na huaire agus go bhfoilseofar a bhformhór acu sin ag deireadh mhí na Samhna.

Táthar ag súil go mbeidh an foclóir ina iomlán, an chéad mhórfhoclóir Gaeilge i stair na teanga, ar fáil i mí Lúnasa na bliana 2027. Cé go bhfuil lucht na foclóireachta ag obair ar dhá fhoclóir ar leith ag aon am amháin – an Foclóir Nua Gaeilge-Béarla (an ‘Ó Dónaill Nua’) agus an foclóir aonteangach Gaeilge – is don fhoclóir aonteangach atáthar ag tabhairt tús áite faoi láthair.

“Tá tús áite á thabhairt don fhoclóir aonteangach. D’fhéadfaí an dá cheann a fhoilsiú ag an am céanna ach mheasamar gur mó an t-éileamh a bheadh ar an bhfoclóir aonteangach Gaeilge, foclóir atá á éileamh ag an bpobal le breis agus céad bliain anuas.

“Tabharfaidh sé seo deis don fhoclóir nua ‘análú sa timpeallacht’. Dá bhfoilseofaí an dá cheann le chéile bheadh ar dhaoine rogha a dhéanamh idir brí na bhfocal a chuardach i mBéarla nó i nGaeilge, agus nílimid i dtaithí ar an teanga a thuiscint agus a fhoghlaim trí mheán na Gaeilge. Ba cheart dhá bhliain a thabhairt don cheann aonteangach lena neadú sa tsícé sna scoileanna,” a dúirt bainisteoir an fhoclóra, Cormac Breathnach leis an slua céad duine a chruinnigh san Ionad Tionóil Idirnáisiúnta i mBéal Feirste leis an gcéad spléachadh a fháil ar an bhfoclóir nua.

Dúirt sé gur rud nua ar fad a bheadh ann do phobal na Gaeilge a bheith in ann brí focail agus nathanna a dteanga féin a thuiscint ina dteanga féin agus go bhfuil sé mar aidhm ag a fhoireann an nós fadbhunaithe aistriúchán Béarla a aimsiú le focal Gaeilge a thuiscint a bhriseadh i measc lucht labhartha na Gaeilge.

Dúirt Breathnach nach raibh de rogha ag cainteoirí Gaeilge go dtí seo ach téarmaí agus focail nár thuig siad a chuardach in Foclóir Gaeilge-Béarla Néill Uí Dhónaill le haistriúchán Béarla a fháil orthu, agus ansin na torthaí sin a chuardach ar mhórfhoclóir Béarla amhail The Oxford English Dictionary leis an mbunfhocal Gaeilge a thuiscint. San fhoclóir nua a bheidh ar fáil an mhí seo, tabharfar míniú i nGaeilge, den chéad uair, ar iontrálacha Gaeilge.

Dúradh ag ócáid na foclóireachta freisin go bhfuiltear ag tabhairt tús áite, taobh istigh den fhoclóir aonteangach Gaeilge seo, “do bhríonna thar iontrálacha” agus go bhfágann sé sin nach mbeidh focail áirithe ar fáil i measc an chéad ghála sin atá le foilsiú an mhí seo. Is é sin le rá go dtabharfar tús áite do gach uile bhrí a bhaineann le focal (dála ‘faigh’) seachas líon ard focal éagsúil nach mbeadh ach brí nó dhó luaite leo a chur ar an bhfoclóir.

Dúirt Breathnach go mbeidh “roinnt iontrálacha móra, roinnt iontrálacha meánacha, agus roinnt iontrálacha beaga” ar an bhfoclóir nuair a nochtfar go poiblí den chéad uair é ach go mbeifear ag cur leis go seasta as seo go mí Lúnasa 2027.

Taispeánadh roinnt iontrálacha samplacha don lucht féachana ag an ócáid. Tá an leagan amach a bheidh ar an bhfoclóir nua ag teacht leis an leagan amach a bhfuil lucht labhartha na Gaeilge i dtaithí air ón New English-Irish Dictionary (NEID) atá ar líne ó 2013. Tá gnéithe áirithe den leagan amach bunaithe ar chórais a cheap Niall Ó Dónaill dá fhoclóir Gaeilge-Béarla féin in 1977 – na nodanna gramadaí, mar shampla.

“Ghoideamar an ribín gramadaí ó Niall Ó Dónaill, shíleamar go raibh sé an-úsáideach leis an eolas a chur i láthair an úsáideora. Tá taithí ag daoine ar na comhaid ghramadaí ar Foclóir.ie, agus má chliceáltar ar an mbarra [gramadaí] beidh tuilleadh comhthéacs ann. Beidh sé sin amhlaidh d’ainmfhocail, do bhriathra, agus d’aidiachtaí araon,” a dúirt Breathnach.

Beidh níos mó ná ceannfhocail loma ar fáil ar an bhfoclóir nua agus aird ar leith á díriú ag na foclóirithe ar nathanna cainte agus ar sheanfhocail. Beidh sainmhíniúcháin ar leith ann dá leithéid, in iarracht saibhreas na Gaeilge a mhíniú ar bhealach atá éasca ag lucht a labhartha a thuiscint.

Dála na bhfoclóirí eile atá curtha ar fáil ar líne ag Tionscadal Foclóireachta Fhoras na Gaeilge, taispeánfar ‘iontrálacha gaolmhara’ ar an scáileán nuair a chuardófar ceannfhocal. Is é sin le rá go dtaispeánfar “aon iontráil bhreise” ar an bhfoclóir ina bhfuil an ceannfhocal a cuardaíodh le fáil.

Déanfaidh an t-inneall cuardaigh cuardach go huathoibríoch ar gach leagan de cheannfhocal a chuirtear isteach mar gheall gur “léir” do lucht an fhoclóra “an tslí gur thaitin sé sin le daoine” . Taispeánfar iontráil ar bith ina luaitear ‘ábhar, ábhair, hábhair, t-ábhar, n-ábhar’ agus a leithéid nuair a chuardófar  ‘ábhar’, mar shampla.

Dúirt eagarthóir an fhoclóra, Pádraig Ó Mianáin, gur 50-60% den fhoclóir nua a bheidh ar líne faoi dheireadh na bliana seo agus go bhfágann sé sin go mbeidh “a lán ceannfhocal agus bríonna nach mbeidh ar líne” ag an tráth sin. Beidh 10,000 níos lú aonad céille ann ná mar a bhí nuair a nochtadh NEID den chéad uair in 2013, ach dála an fhoclóra sin, beifear ag cur leis sna blianta amach romhainn.

“Tús oibre atá i gceist anseo. Is ag díriú ar ghnéithe áirithe den teanga atá muid faoi láthair, ar na réamhfhocail agus na huimhreacha agus rudaí mar sin. Ní bheidh na hiontrálacha uilig in aon chatagóir amháin [‘tíortha’, ‘ainmhithe’, ‘aimsir’, cuir i gcás] déanta i mbliana,” a dúirt Ó Mianáin.

Dúirt sé go bhfuil cúrsaí foclóireachta agus cúrsaí Gaeilge “in áit dhifriúil” ón uair a foilsíodh English-Irish Dictionary Thomáis de Bhaldraithe (1959), Foclóir Gaeilge-Béarla Néill Uí Dhónaill (1977), agus Foclóir Gaedhilge agus Béarla Phádraig Uí Dhuinnín (1927).

“Tá muid in áit dhifriúil anois, tá muid ag bogadh ón ‘nod don eolach’ agus ‘leathfhocal don fhear léinn’ go ‘treoir do dhaoine atá éiginnte’ anseo. An cinneadh a rinne muid i dtaca le sainmhíniúcháin, má thig an t-eolas a chur i láthair ar bhealach atá so-úsáidte ach nach bhfágfaidh go gcaillfidh an léitheoir toil na beatha, déanfar sin.

“Tá coimpléacs ag pobal na Gaeilge i leith na foclóireachta agus tá muid ag iarraidh an nós sin a bhriseadh agus normalú a dhéanamh ar úsáid foclóirí do ghnáthphobal labhartha na Gaeilge. Tá an ghramadach níos fusa agus níos soiléire sna nótaí gramadaí ar an bhfoclóir s’againne ná mar atá in An Caighdeán Oifigiúil, agus tá nótaí úsáide ann freisin, sa bhreis ar an eolas atá san iontráil féin,” a dúirt Ó Mianáin.

Sna nótaí úsáide sin, tá pointí a bhaineann le gramadach, réim, agus stíl agus tá sé i gceist ag na foclóirithe cur go mór leis an soláthar sin tríd an bhfoclóir ar fad.

Ar cheann de na difríochtaí móra eile a bheidh idir an foclóir nua agus na foclóirí a d’imigh roimhe ná an cinneadh a rinneadh téarmaí a bhfuil níos mó ná focal amháin iontu a chur isteach mar iontráil astu féin.

Mar shampla, caitear ‘agallamh’ nó ‘beirte’ a chuardach ar na seanfhoclóirí leis an téarma ‘agallamh beirte’ a thuiscint, agus mar sin féin ní thugtar an bhrí shainiúil atá leis an téarma mar a thuigtear sa lá atá inniu ann é. Beidh leithéidí ‘agallamh beirte’ agus ‘deireadh seachtaine’ ar an bhfoclóir nua mar iontrálacha astu féin agus sainmhíniú ar leith don bhrí áirithe a bhaineann leis an téarma iomlán ar fáil ann.

Beidh focail iasachta ar an bhfoclóir nua – leithéidí ‘ad hoc’ agus ‘cappuccino’ – ach cuirfear an lipéad ‘iasacht’ leo agus tabharfar míniú i nGaeilge ar an gcoincheap.

Chomh maith leis sin, dúirt Pádraig Ó Mianáin go mbeidh bheith istigh ag focail “a bhí beáráilte” as foclóirí eile go dtí seo, agus é ag trácht ar leaganacha canúnacha d’fhocail éagsúla.

“Beidh ainmhithe úra sa zú oifigiúil a bhí beáráilte go dtí seo. Tá an focal ‘fata’ ar an bhfoclóir. Tá ceannas iomlán ag ‘fata’ i gConnachta, agus in áit a bheith i bhfolach ag bun na hiontrála do ‘práta’, beidh a iontráil féin ag an bhfata. Beidh an cur síos mar a chéile le ‘práta’ ach beidh nóta leis ina dtugtar le fios gur focal a bhaineann le Connachta é. Tá muid dul a dhéanamh soláthar mar sin ar na focail ardmhinicíochta i gcanúintí uile na Gaeilge,” a dúirt sé.

Dúirt sé go bhfuil an ghné sin an-tábhachtach mar gur airigh cainteoirí dúchais Gaeilge go dtí seo nárbh fhéidir a leaganacha féin d’fhocail a úsáid “nuair nach raibh siad le feiceáil ar an bhfoclóir”. Dúirt sé gur bhraith na daoine go raibh na leaganacha dlisteanacha sin “dícháilithe”.

Dar le hÓ Mianáin, is iad na samplaí úsáide an bua is mó a bheidh ag an bhfoclóir nua i dtaca le cúrsaí gramadaí mar gheall gur tríd an sampla seachas trí mhíniú teicniúil gramadúil a thuigfidh formhór na ndaoine na pointí gramadaí. Luaigh sé ‘na forainmneacha réamhfhoclacha leis an iarmhír threise’ sa chomhthéacs seo [‘agamsa’, ‘ortsa’, ‘leis-sean’ agus araile’]. Beidh eolas agus sampla úsáide do gach ceann acu sin ar an bhfoclóir nua, rud a bheidh níos éasca a thuiscint, dar le hÓ Mianáin, ná na rialacha a bhaineann leis an ngné sin den ghramadach mar a thugtar in An Caighdeán Oifigiúil iad.

Tá an baol ann nach mairfidh an t-irisleabhar An Timire bliain eile mura socrófar maoiniú don fhoilseachán, dar le stiúrthóir na hirise, an tAthair Frainc Mac Brádaigh.

Agus é ag labhairt ag ócáid cheiliúrtha do An Timire, a bheidh 115 bliain ar an bhfód an bhliain seo chugainn, ag Oireachtas na Samhna i mBéal Feirste, dúirt an tAthair Frainc go bhfuil amhras air go mbainfidh an t-irisleabhar 116 bliain amach mura dtiocfar ar réiteach éigin ar cheist an mhaoinithe go luath.

“Chaill Feasta agus An tUltach an maoiniú ó Fhoras na Gaeilge an t-am céanna is a chaill An Timire é agus tá an dá iris sin imithe ar shlí na fírinne anois. Tá muide ag brath ar na hÍosánaigh le maoiniú a thabhairt dúinn, ach níl a fhios agam an bhfuil an t-airgead acu níos mó nó an mbeidh siad sásta é a thabhairt.

“Tá 700 síntiúsóir againn agus tagann airgead eile isteach ón bhfógraíocht agus ó na cóipeanna a dhíoltar sna siopaí. B’fhéidir nach acmhainn do na hÍosánaigh tacú linn níos mó agus beidh maoiniú eile ag teastáil uainn má tá An Timire leis an gcéad chloch mhíle eile a bhaint amach,” a dúirt an tAthair Frainc leis an gceithre scór daoine a bhí bailithe ag Aonach an Oireachtais leis an irisleabhar a cheiliúradh.

Thug Uachtarán an Oireachtais, Éamon Ó Cuív, aitheasc ómóis uaidh agus luaigh tábhacht na hoibre atá ar bun ag foireann An Timire ó bunaíodh an t-irisleabhar i 1910. Ghuigh sé gach rath ar an bhfoilseachán agus dúirt go raibh súil aige go mbainfeadh sé 150 bliain amach.

Rinne an tEaspag Alan McGuckian, Easpag an Dúin agus Chonaire, comhghairdeachas le foireann An Timire freisin agus labhair ar an gceangal a bhraith sé a bheith idir an Gaeilge agus an Chríostaíocht in Éirinn.

Labhair Ray Mac Mánais, duine atá ag scríobh míreanna don irisleabhar le tamall maith de bhlianta, ar a cheangal pearsanta féin leis An Timire agus ar an meas mór atá aige ar an Athair Frainc Mac Brádaigh as an méid atá déanta aige ar son na hirise ó ghlac sé ceannas uirthi in 2012.

Ba í Lasairfhíona Ní Chróinín a bhí ina bean tí ag an ócáid agus d’fhreastail Fionnuala Mac Aodha, eagarthóir reatha An Timire, agus Máirín Nic Dhonnchadha, ceannasaí Oireachtas na Samhna, uirthi freisin. Tugadh aitheantas don obair a dhéanann riarthóir na hirise Martina Mhic an Phríora ag an ócáid freisin.

Bunaíodh An Timire i 1911 agus tá sí ar cheann de na hirisí is sine sa tír. Foilsítear gach ráithe í agus pléitear inti cúrsaí creidimh, cultúir, agus sóisialta. Is iad na hÍosánaigh a chuireann an t-irisleabhar amach, agus é mar aidhm ag an bhfoireann foilsitheoireachta “spreagadh agus tuiscint a thabhairt do bhaill Aspalacht na hUrnaí ar intinní an Phápa, trí altanna suimiúla agus ábhar atá inspéise do chách a chur ar fáil”.

Déanfar ceiliúradh an bhliain seo chugainn ar 70 bliain d’Fhoilseacháin Ábhair Spioradálta (FS) chomh maith, an teach foilsitheoireachta atá faoi choimirce na nÍosánach. Bunaíodh FS i 1956 “chun leabhair a sholáthar i nGaeilge ar ábhair a bhaineann le creideamh agus leis an gcultúr Críostaí”.

Tá An Timire agus FS lonnaithe in aon oifig amháin, ar leis na hÍosánaigh í, ar Shráid Líosain Íochtarach i mBaile Átha Cliath. Is é an tAthair Frainc Mac Brádaigh atá i gceannas ar Fhoilseacháin Ábhair Spioradálta faoi láthair. Cuirtear trí leabhar ar a laghad i gcló gach bliain.

Tá Gradam RTÉ Raidió na Gaeltachta le bronnadh ar cholúnaí Tuairisc, Póilín Ní Chiaráin, ag Oireachtas na Samhna i mBéal Feirste san oíche amárach. Bronntar an gradam mar chomhartha ómóis agus aitheantais do dhaoine as a saothar ar son na teanga agus ar son phobal na Gaeilge agus na Gaeltachta.

Tá Póilín Ní Chiaráin, arb as Gaeltacht Mhaigh Eo ó dhúchas di, ar dhuine d’iriseoirí móra na linne. Tá sí ina cónaí le fada an lá i mBéal Feirste agus bhí iomrá uirthi le linn na dTrioblóidí mar gheall ar an tuairisciú a rinne sí ar chúrsaí an Tuaiscirt sa tréimhse chorraitheach sin. Áirítear í i measc na n-iriseoirí agus na dtráchtairí is oilte ar chúrsaí polaitíochta atá ag saothrú i ngort na Gaeilge.

Rugadh Ní Chiaráin i nDumha Locha in Iorras i nGaeltacht Mhaigh Eo. Chuaigh sí ar scoil i gColáiste Mhuire i dTuar Mhic Éadaigh agus bhain sí céim amach in Ollscoil na Gaillimhe. Ba le RTÉ a chuir sí tús lena gairm sna meáin chumarsáide mar thaighdeoir agus mar láithreoir le RTÉ. Chaith sí tréimhsí leis an gclár cúrsaí reatha Féach agus le Nuacht RTÉ sular thug sí a haghaidh ar Bhéal Feirste i 1981 agus í i mbun tuairisceoireachta agus anailíse do RTÉ News ar chúrsaí reatha ó thuaidh.

D’fhág sí RTÉ ina diaidh agus ghlac le ról an Cheannasaí Nuachta leis an BBC i nDoire agus scríobhadh sí colún seachtainiúil don nuachtán Foinse a fhad is a mhair sé ó 1996 go 2009. Tá ailt dá cuid foilsithe ar The Irish Times, Comhar, agus nuachtáin chlóite eile, agus tá sí ina colúnaí le Tuairisc ó bunaíodh an suíomh seo i mí Dheireadh Fómhair 2014.

Bíonn sí le cloisteáil go minic agus í ag trácht ar chúrsaí an Tuaiscirt do RTÉ Raidió na Gaeltachta agus ar na cláir Blas agus An Focal Scoir ar BBC Thuaisceart Éireann.

Bronnadh Buaic-Ghradam Cumarsáide an Oireachtais ar Phóilín Ní Chiaráin in 2021 as a “saothar fíorchumasach, láneolasach, ildánach” sna meáin chumarsáide i gcaitheamh na mblianta. Bhronn an tUachtarán Máire Mhic Ghiolla Íosa an gradam ‘An Peann Faoi Bhláth’ uirthi i 1998 freisin.

“Nuair a chuimhním ar Phóilín Ní Chiaráin cuimhním ar iriseoir den scoth, scéalaí a bhfuil anailís agus machnamh domhain déanta aici, craoltóir agus scríbhneoir atá deisbhéalach, cruinn agus údarásach, agus níl ansin ach cuid bheag de.

“Tá sí ar dhuine de na hiriseoirí is mó taithí agus is mó a bhfuil meas uirthi atá ag saothrú faoin méid a bhíonn ag titim amach ó thuaidh le linn na dTrioblóidí agus ó shin,” a dúirt Gearóid Mac Donncha, Ceannaire RTÉ Raidió na Gaeltachta, a bhronnfaidh an gradam ar Ní Chiaráin thar ceann an stáisiúin amárach.

Dúirt Mac Donncha go bhfuil an gradam le bronnadh ar Ní Chiaráin mar gheall ar an “tseirbhís mhór mhillteach” atá tugtha aici mar iriseoir do lucht éisteachta an raidió, do lucht féachana na teilifíse, agus do lucht léite na meán scríofa.

“Is mór an onóir dom an Gradam seo a fháil ó Raidió na Gaeltachta. Tá ardmheas agam ar an raidió agus tá mé bródúil as an gcúram a rinne RnaG ariamh anall de chúrsaí an Tuaiscirt.

“Ní domsa amháin an t-aitheantas seo ach don bpobal as ar fáisceadh mé in Iorras i gcontae Mhaigh Eo agus na daoine go léir abhus a mbíonn a scéalta agam le hinseacht,” a dúirt Ní Chiaráin.

Beidh Póilín Ní Chiaráin faoi agallamh ag Helen Ní Shé in eagrán speisialta beo de Paiste Cainte agus An Pod Gaeilge, podchraoladh Tuairisc, a bheidh á thaifeadadh beo ag Oireachtas na Samhna i Seomra Cruinnithe 1, Leibhéal 3, san Ionad Tionóil Idirnáisiúnta (ICC) i mBéal Feirste ag 4pm inniu, Dé Sathairn, an 1 Samhain.

Tá sé ráite ag Uachtarán Chonradh na Gaeilge, Ciarán Mac Giolla Bhéin, nach mbeifear “ag dul ar ais chuig na laethanta” nuair nach n-ainmnítí sráideanna i nGaeilge sa Tuaisceart.

Ag labhairt dó ag an léacht ‘Ainmniú Áiteanna agus Comhroinnt Áiteanna’ ag Oireachtas na Samhna i mBéal Feirste, thagair Mac Giolla Bhéin do ráiteas a rinne iarPhríomh-Aire Thuaisceart Éireann, Brian Faulkner in Westminster i 1949 faoi shráidainmneacha Gaeilge i gcontae an Dúin.

“Táimid tagtha píosa fada ó dúirt an Feisire Parlaiminte Brian Faulkner ‘apparently certain local authorities in county Down are at the moment naming streets in a language which is not our language and I do not think that should be allowed’.

“Tá na laethanta sin imithe anois, a chairde, agus ní bheimid ag dul ar ais chucu,” a dúirt sé lena raibh cruinnithe i nDánlann Dillon i gCultúrlann MacAdam Ó Fiaich.

Tá ceist na comharthaíochta dátheangaí go mór i mbéal an phobail arís i mBéal Feirste le tamall anuas mar gheall ar pholasaí Chomhairle Cathrach Bhéal Feirste ina taobh.

Thug MLAanna aontachtacha rún chun cinn i Stormont níos luaithe an mhí seo inar iarradh ar an gcomhairle cathrach an polasaí i leith na comharthaíochta Gaeilge a chaitheamh i dtraipisí. Maíodh sa rún go raibh an polasaí “neamhdhaonlathach agus leatromach”.  Vótáil 41 duine in aghaidh an rúin agus 28 ar a shon.

Anuas ar an gceist sin, tá ceist na comharthaíochta ina cnámh spairne in áiteanna eile i mBéal Feirste i láthair na huaire freisin. Crochadh comharthaíocht i nGaeilge agus i mBéarla san ionad fóillíochta Olympia anuraidh, ach eagraíodh agóid bheag in aghaidh an chinnidh sin an mhí seo. Tá achrann ann freisin faoi chomharthaí i nGaeilge a bheith á gcrochadh i Stáisiún Láir Bhéal Feirste.

Tráchtadh ar na ceisteanna seo agus tuilleadh ag ‘Ainmniú Áiteanna agus Comhroinnt Áiteanna’, an léacht a thug an tOllamh Mícheál B Ó Mainnín ó Ollscoil an Banríona agus an Dr Brian Devlin ó Thionscadal Logainmneacha Thuaisceart Éireann.

Thug Devlin léargas ar an obair a bhíonn ar bun ag taighdeoirí logainmneacha an Tuaiscirt le teacht ar leaganacha cruinne cearta de bhailte fearainn, bailte, agus nithe eile sa réigiún. Dúirt sé go bhfuil na foinsí stairiúla ina luaitear na logainmneacha chomh maith leis an obair cheannródaíoch a rinne an tSuirbhéireacht Ordanáis sa 19ú hAois ann, ach go bhfuil tábhacht ar leith le “dul isteach sa charr agus dul chuig an áit” le heolas a fháil ó mhuintir na háite.

Luaigh sé samplaí éagsúla de bhailte agus bailte fearainn sa Tuaisceart a bhfuil fuaimniú ar leith acu nach dtagann leis an tuiscint choitianta a bheadh ar an leagan scríofa.

Tugadh cuntas sa léacht ar stair na logainmeolaíochta i gcúige Uladh agus an obair a rinne scoláirí éagsúla sa chúige le dhá chéad bliain anuas. Dúradh go raibh “an obair seo tábhachtach” agus “casta” agus gur obair leanúnach, nach bhfuil críochnaithe, atá i gceist.

Mhaígh Devlin go raibh teangacha éagsúla “a maireachtáil taobh lena chéile le ceithre chéad bliain” sa Tuaisceart agus gur chóir do lucht labhartha na dteangacha sin a bheith “ag obair le chéile” sa lá atá inniu ann.

Tá léarscáil Ghaeilge de chathair Bhéal Feirste foilsithe ag Oireachtas na Gaeilge i gclár an Oireachtais i mbliana agus í breac le leaganacha Gaeilge d’áiteanna aitheanta na cathrach.

Tá  plean nua leaghtha amach ag RTÉ chun idir dhealú a dhéanamh idir ‘Nuacht TG4’ agus ‘Nuacht RTÉ’.

RTÉ a chuireann an nuacht ar fáil do TG4 faoin reachtaíocht craolacháin agus tá an clár nuachta a chraoltar ar TG4 ceangailte leis an gclár nuachta Gaeilge a chraoltar ar RTÉ sa tráthnóna.

Ach tá amhras faoina a bhfuil i ndán don nuacht teilifíse i nGaeilge ó tharla go bhfuil TG4 ag iarraidh go gcuirfí i bhfeidhm moladh go mbeadh a seirbhís nuachta féin acu a bheadh neamhspleách ó RTÉ.

Is beag dul chun cinn atá déanta sna cainteanna faoi neamhspleáchas agus d’éirigh cúrsaí níos casta ag cruinniú bhí ag lucht bainistíochta RTÉ le foireann na nuachta an tseachtain seo caite leis an soláthar nuachta a dhéanann RTÉ dá stáisiúin féin agus do TG4 a phlé.

Bhí Bainisteoir Nuachta agus Cúrsaí Reatha RTÉ, Deirdre McCarthy, i Baile na hAbhann le labhairt le foireann Nuacht RTÉ/TG4 faoi na hathruithe a d’fhéadfaí a chur i bhfeidhm le go mbeadh cuma dhifriúil ar an dá chlár – Nuacht RTÉ agus Nuacht TG4.

Moladh ag an gcruinniú go gcraolfaí trí scéal gach lá ar Nuacht TG4 a bheadh ag teacht le mana an stáisiúin ‘Súil Eile’ agus nach gcraolfaí na scéalta sin ar leagan RTÉ den chlár.

Rinneadh moladh eile nach mbeadh na hiriseoirí féin le feiceáil ar an scáileán ar Nuacht RTÉ ar RTÉ One ach gur le guth an iriseora thar íomhánna a d’inseofaí an nuacht ar an gclár sin. Bheadh na hiriseoirí os comhair an cheamara ar Nuacht TG4 mar a bhíonn faoi láthair.

Ní raibh ionadaithe ó TG4 féin i láthair ag cruinniú na seachtaine seo agus ní fios cén glacadh a bheadh ag bainistíocht an stáisiúin Gaeilge le moltaí RTÉ. Tuigtear do Tuairisc gur tugadh le fios d’fhoireann Nuacht RTÉ/TG4 go rabhthas “i bhfad ó shocrú a bheith déanta” faoi cheannas neamhspleách eagarthóireachta a bheith ag TG4 ar an nuacht.

Tá plé ar bun idir RTÉ agus TG4 le trí bliana anuas faoin socrú atá idir an dá stáisiún, is é sin go gcuireann RTÉ cláracha nuachta ar fáil do TG4. Tá sé ráite ag ardstiúrthóir TG4, Deirdre Ní Choistín gurb í a mian go mbeadh “ceannas neamhspleách eagarthóireachta” ag TG4 ar a sholáthar nuachta chun “seirbhís níos fearr a chur ar fáil dá lucht féachana”.

Cuireadh maoiniú breise ar fáil do TG4 sa Bhuiséad níos túisce an mhí seo chun cabhrú leo seirbhís dhigiteach nuachta a bhunú.

Níos luaithe an mhí seo, dúirt Deirdre Ní Choistín nach mbíonn aon nuacht eisiach á craoladh ag Nuacht RTÉ/TG4 agus go bhfuil líon na ndaoine a bhíonn ag breathnú ar an tseirbhís ag titim dá bharr.

Dúirt duine a bhí i láthair ag an gcruinniú i mBaile na hAbhann an tseachtain seo caite le Tuairisc go raibh an chuma ar an scéal go raibh bainistíocht RTÉ ag iarraidh a chruthú go bhfuil leasuithe á ndéanamh acu. Meastar go bhfuiltear ag súil go sásóidh na leasuithe seo TG4 ach d’fhéadfadh go gcuirfeadh bainistíocht TG4 cos i bhfeac faoin scéal agus cloí leis an éileamh ar neamhspleáchas seachas glacadh le seirbhís níos sainiúla.

Dúradh le Tuairisc chomh maith go raibh imní i measc cuid den fhoireann nuachta gur ag gearradh siar ar sheirbhís nuachta RTÉ a bheifí dá gcuirfí na moltaí nua i bhfeidhm ar mhaithe le TG4 a shásamh.

Dúirt Deirdre Ní Choistín níos luaithe an mhí seo gur “céim shuntasach” ó thaobh maoinithe de a bhí sa phacáiste airgid a cuireadh ar fáil do TG4 i mBuiséad 2026, ach dúradh le le Tuairisc nach léir go bhfuil aon dul chun cinn á dhéanamh san idirbheartaíocht atá ar siúl idir an dá chraoltóir faoi cheist neamhspleáchas na nuachta.

Tá an cheist sin ina chnámh spairne idir RTÉ agus TG4 le cúpla bliain anuas ó tosaíodh an chaint ar ‘neamhspleáchas eagarthóireachta’ a bheith ag TG4 ar chláracha nuachta an stáisiúin, moladh ar ghlac an rialtas deireanach leis. Faoi láthair is é RTÉ a sholáthraíonn an chlár Nuacht TG4 agus an clár cúrsaí reatha Seacht Lá do TG4.

Gheobhaidh pobal na Gaeilge an chéad fhéachaint cheart ar an bhfoclóir nua Gaeilge atá idir chamáin ag Tionscadal Foclóireachta Fhoras na Gaeilge le tamall de bhlianta anuas ag Oireachtas na Samhna i mBéal Feirste an tseachtain seo.

Foilsíodh réamhbhlaiseadh beag den obair ar na dréachtiontrálacha a bhí scríofa ag lucht an fhoclóra ar an suíomh seo i samhradh na bliana 2024, tráth a raibh suas is anuas le 30,000 “dréachtaonad céille” [iontrálacha] curtha in eagar acu.

Dé hAoine beag seo, an 30 Deireadh Fómhair san ICC i mBéal Feirste a bheidh an ócáid Focal Ar Fhocal ar siúl ag lucht an fhoclóra agus “léiriú beo” le tabhairt ann ar an bhfoclóir nua atá le seoladh go hoifigiúil “roimh dheireadh na bliana”. Seo an chéad uair a bhfaighidh pobal na Gaeilge radharc ar an suíomh nua féin agus beidh deis acu triail a bhaint as le linn an deireadh seachtaine.

Táthar ag súil go seolfar an foclóir nua, an chéad mhórfhoclóir aonteangach Gaeilge riamh, ag deireadh mhí na Samhna nó ag tús mhí na Nollag. Dála an Fhoclóra Nua Béarla-Gaeilge a foilsíodh i bhfoirm chlóite in 2020, cuirfear na chéad iontrálacha ar fáil ar líne sula dtosófar aon obair ar leagan clóite den fhoclóir.

Tá dhá fhoclóir ar leith á gcur i dtoll a chéile ag lucht an Fhoclóra i láthair na huaire: an Foclóir Nua Gaeilge-Béarla, a ghlacfaidh áit Fhoclóir Néill Uí Dhónaill mar phríomhfhoclóir Gaeilge-Béarla; agus an Foclóir Gaeilge, foclóir aonteangach ina mbeidh míniúcháin Ghaeilge ar cheannfhocail Ghaeilge.

Tosaíodh an bhunobair ar na foclóirí os cionn 25 bliain ó shin. Seoladh an chéad ghála d’fhocail ar an Foclóir Nua Béarla-Gaeilge ag Oireachtas na Samhna 2013 agus tá an fhoireann eagarthóirí ag cur leis an tionscadal ó shin. Foilsíodh an leagan clóite den fhoclóir sin faoin teideal Concise English-Irish Dictionary in 2020.

Seo thíos cuid den réamhbhlaiseadh a fuarthas ar na míniúcháin Ghaeilge san fhoclóir nua an samhradh seo caite:

Cáiníocóir: duine a íocann céatadán dá ioncam leis an rialtas mar cháin

Cáin mhaoine: cáin a íocann daoine ar an maoin, msh talamh nó foirgnimh, atá acu

Cáin chorparáide: cáin a íocann comhlachtaí ar an mbrabús a dhéanann siad

Cáin charbóin: cáin a ghearrtar ar dhó breoslaí ar nós móna, guail agus ola, ar mhaithe leis an méid dé-ocsaíd charbóin atá á scaoileadh amach san atmaisféar a laghdú.

Mar a tuairiscíodh ar an suíomh seo cheana, beidh iontráil ar leith ann do roinnt mhaith focal canúnach agus ‘neamhchaighdeánach’ ar an bhfoclóir nua. Dúirt bainisteoir an tionscadail, Cormac Breathnach, le Tuairisc anuraidh go ndearna foireann an fhoclóra an cinneadh a n-iontráil iomlán féin a thabhairt do na leaganacha canúnacha agus malartacha in áit an t-úsáideoir a atreorú chuig an gceannfhocal ‘caighdeánach’ faoi mar a dhéantar i bhFoclóir Uí Dhónaill (FGB).

Mar shampla, ní aimseodh an té a chuardódh ‘bomaite’ in FGB ach “=NÓIMÉAD”. Nuair a théitear chomh fada leis an gceannfhocal ‘nóiméad’ is ann a fhaightear an míniú ‘Minute, moment, instant’.

“Ar an bhfoclóir nua Gaeilge-Béarla, agus ar an bhfoclóir nua aonteangach Gaeilge, beidh a iontráil féin ag bomaite agus ag na leaganacha canúnacha agus malartacha eile mar sin. Tá roinnt iontrálacha mar sin scríofa cheana féin sna dréachtaí do na foclóirí nua, do na leaganacha is coitianta. Beidh líne le tarraingt áit éigin ach ba cheart a aithint gurb é ‘bomaite’ amháin atá in úsáid i gCúige Uladh.

“Beidh nótaí le cur isteach san fhoclóir freisin, nótaí úsáide a mhíneoidh gnéithe de ghnáthúsáid na teanga agus d’fhéadfaí nótaí faoi fhocail chanúnacha agus leaganacha malartacha a bheith mar chuid de na nótaí sin – nóta ina dtugtar le fios gur ‘focal é seo a úsáidtear go coitianta i gCúige Uladh’, mar shampla,” a dúirt Breathnach.

Athrú mór eile atá beartaithe ag lucht na bhfoclóirí nua ná go mbeidh ‘ceannfhocal’ sa dá fhoclóir nua a mbeidh níos mó ná focal amháin iontu. Is é sin le rá go mbeidh bheith istigh ag leithéidí ‘deireadh seachtaine’ agus ‘spéaclaí gréine’.

“Níl ceannfhocal a bhfuil níos mó ná focal amháin ann ar na seanfhoclóirí. Beidh sainmhíniú ar leith ag ‘alt úll agus cuas’ ar an bhfoclóir nua chomh maith le téarmaí coitianta eile mar ‘dheireadh seachtaine’ agus ‘spéaclaí gréine’.

“Neadaítear na téarmaí sin faoi cheannfhocal aonair ar na foclóirí reatha – rud a fhágann go mb’fhéidir go mbeadh ar an úsáideoir cúpla ceannfhocal a chuardach sula n-aimseofaí an téarma ceart: ‘alt’, ‘úll’, nó ‘cuas’ mar shampla,” a dúirt Breathnach.

Athrú eile ar ghnás na Gaeilge a bhfuiltear ag súil leis san fhoclóir nua ná úsáid forainmneacha iolra i gcásanna ina bhféadfadh fear nó bean a bheith i gceist. Seachas a bheith ag caint feasta ar dhochtúir ‘a bhfuil saineolas aige nó aici ar…’ táthar ag súil go mbeidh ‘dochtúir a bhfuil saineolas acu ar…’ ar an bhfoclóir nua.

Dúirt lucht an fhoclóra in 2023 gur bealach “i bhfad níos slachtmhaire” a bheidh anseo le cur síos a dhéanamh ar dhuine nach eol cén inscne atá aige nó aici (ná acu). Moladh sa treoir stíle do na foclóirithe forainmneacha iolra seachas forainmneacha uathu – a bheadh firinscneach nó baininscneach de réir inscne ghramadaí na n-ainmfhocal – a úsáid nuair is do theidil ghairme nó d’ainmfhocal eile atáthar ag tagairt agus gan fios an fear nó bean atá i gceist.

Seo an leanas roinnt samplaí a bhí á moladh in 2023:

Duine arb é an post atá acu ná…
Duine a thugann roinnt dá gcuid fola…
Óráid i ndráma ina labhraíonn aisteoir leo féin…
Feirmeoir a bhfuil feirm bheag acu…

“Is bealach i bhfad níos slachtmhaire é ná coinbhinsiúin eile atá in úsáid sna cásanna seo, mar shampla: ‘má aontaíonn sé nó sí leis sin’, ‘má aontaíonn sé/sí leis sin’, ‘má bhíonn moill air/uirthi’, ‘cibé áit a bhfuil sé/sí ina c(h)ónaí’, ‘seolfar admháil chuigesean nó chuicise’, ‘ag brath ar a aois nó a haois’, ‘ag brath ar a (h)aois’…

“Tá úsáid an fhorainm iolra ag teacht i gcúrsaíocht go láidir agus go nádúrtha sa ghnáthchaint sa Ghaeilge nuair a bhítear ag tagairt do na teidil ghairme nó do na hainmfhocail seo.”

Le daoine amháin a bhain an treoir. I gcás ainmhithe agus araile, is í inscne ghramadaí an ainmfhocail nó an fhrása ainmfhoclaigh a stiúrfaidh cé acu firinscneach nó baininscneach an forainm “seachas nuair is léir ón gcomhthéacs gur d’ainmhí fireann nó baineann go sonrach atáthar ag tagairt” – mar shampla ‘é’ le haghaidh eilifint fhireann nó ‘í’ le haghaidh asal baineann.

Beidh Focal ar Fhocal ar siúl ag 16:30 ar an 31 Deireadh Fómhair i Seomra Cruinnithe 2, Leibhéal 3, san ICC. Beidh ceardlann ar úsáid na bhfoclóirí ar líne ar siúl sa seomra céanna Dé Sathairn, an 1 Samhain ag 14:00.